अॅकेशिया कॅटेच्यू; कुललेग्युमिनोजी; उपकुल-मिमोजॉइडी).काताबद्दल सुप्रसिद्ध असलेला हा ९–१२ मी. उंच व काटेरी वृक्ष भारतात आणि पाकिस्तानात सर्वत्र कोरड्या ठिकाणी व काटेरी जंगलात आढळतो. सिंधूपासून पूर्वेस आसामपर्यंत आणि ब्रह्मदेशातील रुक्ष मैदाने वगैरे प्रदेशांतही सापडतो.
बाभूळ, लाजाळू, गुलमोहोर इ. वनस्पतींच्या कुलातील [→ लेग्युमिनोजी] व शिकेकाई, बाभूळ, हिवर इत्यादींच्या वंशातील असल्याने अनेक शारीरिक लक्षणांत याचे त्यांच्याशी साम्य आहे. कोवळ्या फांद्या पिंगट व जून साल करडी पिंगट व खरबरीत; उपपर्णी काटे लहान पण टोकास वाकडे; पाने दोनदा विभागलेली, पिसासारखी, संयुक्त,
१०-१५ सेंमी. लांब; मध्यशीर प्रपिंडयुक्त (ग्रंथियुक्त); दले १०–१२ जोड्या; दलके (लहान दले ) असंख्य व बिनदेठाची; पानांच्या बगलेत एक किंवा अनेक कणिशे आणि त्यांवर अनेक लहान, पिवळट, बिनदेठाची फुले ऑगस्ट ते सप्टेंबरात येतात. शिंबा (शेंगा) पातळ, पिंगट, सपाट (५ –८ ×१–२ सेंमी.) टोकास चोचीसारखी; बिया ३–१० असतात.
लाकूड अतिशय कठीण व टिकाऊ असून त्याला वाळवी लागत नाही. ते तासून व रंधून गुळगुळीत होते. घराचे खांब, शेतीची अवजारे, हत्यारांचे दांडे, मुसळे, घाण्याच्या लाटा, होड्या, बासरी, तलवारीच्या मुठी इ. विविध कामास उपयुक्त असते. जळणाकरिता व कोळशाकरिताही उत्तम. लालसर मध्यकाष्ठापासून (काष्ठाच्या बऱ्याच जुन्या, अधिक कठीण व मृत अशा मधील भागापासून) पाण्यात उकळून काढलेल्या पदार्थांस कात (काळा कात) म्हणतात; तो व्यापारात कॅटेच्यू या इंग्रजी नावाने प्रसिद्ध आहे [→ कात]
उंची ५–९ मी.; साल पांढरट, गुळगुळीत व पातळ तुकड्यांनी सोलली जाणारी असून तीवर गडद रंगाचे आडवे पट्टे असतात; संयुक्त पानांची दले व दलके खैरापेक्षा अधिक; फुले पांढरट; शिंबा अधिक लांब व बिया ६–८. लाकूड कठीण, जड व टिकाऊ, गर्द पिंगट असून त्यापासून कात काढतात आणि सालीतील द्रव्य कातडी कमाविण्यासाठी वापरतात. पाने व कोवळ्या फांद्या शेळ्यामेंढ्यांना चारतात. कात औषधी आहे.
लेखक: शं. आ. परांडेकर
स्त्रोत: मराठी विश्वकोश
अंतिम सुधारित : 10/7/2020