जमालगोटा

जमालगोटा

(जेपाळ, जयपा; गु. नेपाळो; क. दांती, जापाळद, नेपाळा; सं. जयपाल, कनकफल; इं. क्रोटन, पर्जिंग क्रोटन; लॅ. क्रोटॉन टिग्लियम कुल-यूफोर्बिएसी). सु. ४·५–६·५ मी. उंचीचा हा लहान सदापर्णी वृक्ष चीन, मलेशिया, ब्रह्मदेश, श्रीलंका व भारत येथे जंगली अवस्थेत व बागांत आढळतो; बंगाल, द. कोकण व आसाम येथे तो स्थिरावला आहे, तथापि तो मूळचा खरा भारतीय नसावा. जुन्नरजवळ (जि. पुणे) हिवरे येथे पूर्वी याची विशेष प्रकारे लागवड केली होती. याला साधी, एकाआड एक, पातळ व सु. १८ सेंमी. लांब, अंडाकृती–दीर्घवृत्ताकृती (लंबगोल), लांबट टोकाची, काहीशी दातेरी, कोवळेपणी केसाळपाने येतात; त्यांच्या खालच्या बाजूस तळाशी दोन लहान प्रपिंडे (ग्रंथी) व वरच्या बाजूस पात्याच्या तळातून ३–५ प्रमुख शिरा निघालेल्या असतात; लवदार फुलोरा (मंजरी) फांद्यांच्या किंवा मुख्य खोडाच्या टोकास (सु. ८ सेंमी. लांब) येतो आणि त्यावर एकलिंगी, लहान व हिरवी फुले येतात. छदे (फुले वा फुलोरा ज्यांच्या बगलेत येतो अशी पाने) फार लहान; स्त्री-पुष्पे बहुधा फुलोऱ्याच्या तळाशी झुपक्यांनी येतात व पुं.-पुष्पे वरच्या बाजूस असतात. संदले व प्रदले प्रत्येकी पाच, स्त्री-पुष्पात पाकळ्या फार लहान (क्वचित नसतात) पण पुं-पुष्पात संदलापेक्षा लहान; किंजपुट ऊर्ध्वस्थ, केसाळ (केस तारकाकृती) व तीन कप्प्यांचा व प्रत्येकात एक बीजक; किंजले तीन व प्रत्येक दुभंगलेले (किंजल्के सहा); पुं-पुष्पात १५–२० केसरदले, सुटी, प्रथम आत वळलेली पण नंतर सरळ; वंध्य किंज नसते [→ फूल]. त्रिखंडी बोंड (शुष्क फळ; १·८–२·५ सेंमी. लांब) पांढरे असून फुटून त्याची तीन शकले होतात व प्रत्येकातून (एरंडाप्रमाणे) एक लंबगोल, काहीसे दबलेले व तपकिरी, गुळगुळीत बी बाहेर पडते; त्यावर लहान बीजोपांग (बीजाच्या एका टोकास वाढलेली लहान गाठ) असून बीजात तांबूस पिंगट व तेलकट पुष्क (गर्भाबाहेरील अन्नांश) असतो; बीजावर आठ कंगोरे दिसतात. इतर सामान्य शारीरिक लक्षणे एरंड कुलात वर्णिल्याप्रमाणे असतात [→ यूफोर्बिएसी].

या वनस्पतीची मुळे तीव्र रेचक असून भिजवलेली पाने पाण्यात कुस्करून रस घेतल्यास तोही रेचक ठरतो. परंतु सर्वांत बी व त्याचे तेल अतितीव्र आणि भयंकर रेचक असून पूर्वी त्याचा उपयोग फार करीत; परंतु त्यापेक्षा अधिक चांगली रेचके अलीकडे उपलब्ध झाल्याने जमालगोट्यासारखे भयंकर औषध मागे पडले आहे. फारच जुनी बद्धकोष्ठता असल्यास सूक्ष्म व योग्य प्रमाणात अद्यापही काही वैद्य लोक हे देतात. ते तेल दाहक (आग करणारे) व चर्मरक्तकर (कातडीला लागल्यास ती लाल करणारे) असते. बियांची धूळही श्वासातून शरीरात गेल्याने वेदना व काहीशी बेशुद्धी आल्याची उदाहरणे नमूद आहेत. भारतीय जेपाळ तेल (क्रोटन ऑइल) पिवळट, शेंदरट व काहीसे चिकट असून ते बियांत ५५–५७ टक्के (काहींच्या मते ३०–४५ टक्के) असते; इंग्लिश तेल गर्द पिंगट असते, त्याची चव व वास मळमळण्याइतपत दुर्गंधीयुक्त असतात; रेचकांमध्ये त्याचा क्रमांक पहिला असून एखाद्या थेंबानेही तोंडात व पोटात भयंकर आग होते, ओकाऱ्या होतात व एक-दोन तासांनी मुरडा होऊन पातळ ढाळ होतात. दुर्बळ रोग्यास किंवा आतड्यात दाह होत असल्यास हे देत नाहीत. दोन-तीन थेंबांनी मुले व वीस थेंबांनी प्रौढ माणसे व कुत्रीही मरतात. कातडीला तेलाचा संपर्क झाल्यास फोड येतात, त्वचा लाल होते, पळके जातात, इतकेच नव्हे तर रेचही होतात. न्यूमोनिया, सायाटिका (गृध्रसी, नितंबशूल) इत्यादींसारख्या तक्रारींत वरून लावण्याच्या मलमांत हे वापरतात; पशुवैद्यकातही काही मलमांत हे वापरतात. आसामातील काही आदिवासी बाणाच्या टोकास लावण्यास केलेल्या लेपात या वनस्पतीचा बियांशिवाय इतर भागांचा लगदा वापरतात. शत्रूवर विषप्रयोग करण्यास किंवा आत्महत्येकरिता अन्नातून बियांचा वापर करतात. बिया पोटात जाऊन विषबाधा झाल्यास बिस्मथची संयुगे उतारा म्हणून देतात. शोथशामक (दाहयुक्त सूज कमी करणारी), स्तंभक (अफूयुक्त स्तंभक), मलोत्सर्ग करणारी वगैरे प्रकारची औषधेही देतात. पशू किंवा मनुष्य यांच्या मरणोत्तर तपासणीत पोटात व आतड्यात दाह झाला असल्याची लक्षणे आढळतात. पाण्यात मिसळलेले बियांचे चूर्ण कीटकनाशकाप्रमाणे वापरले जाते. फळांचा वापर मत्स्यविष म्हणून कोठे कोठे करतात.

जेपाळ (क्रोटन) तेलात अनेक कार्बनी तेलांची (पामिटिक, टिग्लिक, फॉर्मिक, मिरिस्टिक, लॉरिक, स्टिअरिक इ.) ग्लिसराइडे आढळतात. क्रोटोनोलिक अम्ल हे तेलातील रेचक व राळयुक्त द्रव्य असून त्यामुळेच कातडीवर फोड येतात. यांशिवाय बियांत रिसिनीन हे अल्कलॉइड, क्रोटन ग्लोब्युलीन आणि क्रोटन अल्ब्युमीन ही विषारी प्रथिने (क्रोटीन) असतात. क्रोटोनॉसाइड हे ग्लायकोसाइडही त्यात असते, पण त्याचा विषारी परिणाम होत नाही. जेपाळचे लाकूड कमी प्रमाणात घाम आणणारे पण अधिक प्रमाणात वांतिकारक व रेचक असते. इच्छाभेदी वटिका, महानर्चारस, ऋकेशी रस इ. आयुर्वेदीय औषधांत जेपाळ तेलाचा अंश असतो. आचके, धनुर्वात, जुनाट बद्धकोष्ठता, जलोदर, चित्तभ्रम, दमा, संधिवात, पक्षाघात (अर्धांगवायू) इ. तक्रारींवर बियांचा उपयोग सावधपणे करतात. हानिकारक परिणाम झाल्यास लिंबाचा रस किंवा पाण्यात उगाळून कात देतात. जेपाळच्या वंशातील ⇨ घणसरी (गणसूर) च्या बियांचे तेल कीटकनाशक आहे.

 

पहा : वनस्पति, विषारी.

संदर्भ : 1. Chopra, R. N.; Badhwar, R. L.; Ghosh, S. Poisonous Plants of India, Vol. 2, New Delhi, 1965.

2. C. S. I. R., The Wealth of India, Raw Materials, Vol.2, New Delhi, 1950.

क्षीरसागर, ब. ग.; परांडेकर, शं. आ.

स्त्रोत: मराठी विश्वकोश