बिग्नोनिया

बिग्नोनिया

फुलझाडांपैकी [⟶ वनस्पति, आवृत्तबीज उपविभाग] द्विदलिकित वर्गातील बिग्नोनिएसी कुलातील हा एक महत्त्वाचा वंश असून यामध्ये अंतर्भूत केलेल्या जातीच्या संख्येबद्दल मतभेद आहेत. चौदाव्या लुई राजाच्या जे. पी. बिग्नोन (१६६२-१७४३) नावाच्या ग्रंथपालांच्या सन्मानार्थ या वंशाचे व कुलाचे नाव दिले गेले आहे. या वंशातील बहुतेक जाती अमेरिकेच्या उष्ण भागातील वेली असून इतरत्र अनुकूल परिस्थितीत बागेतून शोभेकरिता लागवडीत आहेत. भारतातील उद्यानांत पुढील सहा जाती आढळतात : बिग्नोनिया व्हेनुस्टा, बि. अँगुई-कॅटी, बि. मॅग्निफिका, बि. मेगॅपोटॅमिका, बि. स्पेसिओसा व बि. इन्कार्‌नॅटा. या वंशाची सामान्य लक्षणे बिग्नोनिएसी कुलात वर्णिल्याप्रमाणे आहेत; यातील सर्व जाती प्रतानांच्या (तणाव्यांच्या) साहाय्याने आधारावर चढणाऱ्या वेली असून त्याची पाने संयुक्त व समोरासमोर असतात; सुंदर फुलांमुळे या जाती आकर्षक बनल्या आहेत. फुलामध्ये कार्यक्षम केसरदले चार असून बोंडे (फळे) लांब, दंडाकृती व पटभंगूर असतात; बिया सपक्ष असतात [⟶ फळ].

बि. व्हेनुस्टा : (इं.गोल्डन शॉवर). ही जाती मुळची ब्राझीलमधील असून तिची पाने त्रिदली, टोकाचे दल प्रतानरूप (तणाव्यासारखे); लालसर नारिंगी फुले डिसेंबर–फेब्रुवारीत येतात; पुष्पमुकुट खाली नलिकाकृती पण वर पसरट जबड्यासारखा; पुष्पगुच्छ लोंबते; नवीन लागवड दाब कलमांनी करतात.

बि. अँगुई-कॅटी

(इं. कॅट्स क्लॉ बिग्नोनिया). त्रिदली पाने; टोकाच्या दलापासून मांजराच्या तीन नखांसारखी उपांगे बनतात. फुले पिवळी व जोडीने मार्च-एप्रिलमध्ये येतात. दाब किंवा साध्या कलमांनी नवीन लागवड होते.

बि. मॅग्निफिका

मूळचे ब्रिटिश कोलंबियातील; पाने त्रिदली, टोकाचे दल १५ सेंमी. लांब व प्रतानरूप; फुले मोठी, सुबक, जांभळी किंवा तांबूस, आत पांढरी व त्यावर तांबूस रेषा असून ती चारचारच्या वल्लरीत डिसेंबर- फेब्रुवारीमध्ये येतात. नवीन लागवड वरच्या प्रमाणे करतात.

बि. मेगॅपोटॅमिका

(इं. रिओग्रँड ट्रंपेट फ्लॉवर). हा लहान, ७-१० मी. उंच वृक्ष ब्राझीलमधील आहे. पाने ३-५ दली, संयुक्त हस्ताकृती, संमुख व फुले तांबूस जांभळी व तळाशी पिवळसर असून जानेवारी-मार्चमध्ये येतात. बोंडे रेषाकृती, बिया सपक्ष व लागवडीस उपयुक्त असतात.

बि. स्पेसिओसा

या मोठ्या वेलीची पाने त्रिदली व टोकाचे दल प्रतानरूप असते. फुले मोठी, आकर्षक, जोडीने आलेली, फिकट जांभळी किंवा निळसर तांबडी असून मार्च-एप्रिलमध्ये येतात.

बि. इन्कार्‌नॅटा

ही झुडुपवजा वेल मूळची ब्रिटीश गियानातील असून त्रिदली पाने गुळगुळीत व टोकाचे दल प्रतानरूप असते. फुले मोठी, फिकट निळी, त्यांवर गर्द जांभळट रेषा आणि आत तळाशी पांढरी असतात; फुले उन्हाळ्यात येतात. नवीन लागवड दाब कलमांनी करतात.या वंशातील कित्येक जातींचा अंतर्भाव हल्ली भिन्नभिन्न वंशांत केला गेला असून फक्त एकच जाती (बि. कॅप्रिओलॅटा) यात समाविष्ट आहे. (चित्रपत्र ६०).

 

लेखक: सुधाकर देशपांडे

स्त्रोत: मराठी विश्वकोश