लोखंडी

लोखंडी : या नावाने दोन वनस्पती ओळखल्या जातात त्यांचे वर्णन पुढे दिले आहे.

लोखंडी-१

(क.निपा; त. निएप्; लॅ. सॅमॅडेरा इंडिका, क्वासिया इंडिका; कुल-सिमॅरुबेसी). फुलझाडांपैकी [⟶ वनस्पति,आवृतबीज उपविभाग] हा सदापर्णी सु. ९-१०.५ मी. उंच वृक्ष भारतात (द. कोकण, कारवार, गोवे, मलबार किनारा,त्रावणकोर इ.) व श्रीलंकेत सदापर्णी जंगलांत आढळतो. पूर्वी ह्याच्या प्रजातीचे नाव सॅमॅडेरा होते, त्यातील सर्व वनस्पती हल्लीक्वासिया प्रजातीत घातल्या आहेत; क्वासियातील एकूण जाती २५ असून भारतात त्यांपैकी फक्त दोन आढळतात :क्वासिया इंडिका (मूळची मॅलॅगॅसीतील) व क्वासिया अमारा (मूळची ब्राझील व गियाना येथील). क्वा. इंडिका या वृक्षाची साल फिकट पिवळी असून तीवर आडव्या रेषा असतात; फांद्या जाडजूड व त्यांवर मोठी (१५.६- २५ x९ सेंमी.) पाने साधी, आयत-दीर्घवर्तुळाकृती, भाल्यासारखी, तळाशी व टोकाशी  अरुंद, चिवट, मांसल, गुळगुळीत व एकाआड एक असतात.

जाड व लहान देठाच्या तळाशी दोन व पात्यावर तुरळकपणे पोकळ प्रपिंडे (ग्रंथी) असतात. फुले द्विलिंगी, लालसर पिवळी, थोडी किंवा अनेक, चामरकल्प (चवरीसारख्या) फुलोऱ्यावर व पानांच्या बगलेत हिवाळ्यात येतात. पाकळ्या व संदले (पाकळ्यांखालची दले) संख्येने सारखी (३-५) असून संदलांचे मंडल दीर्घस्थायी (फळावरही आढळणारे) व पाकळ्या त्यापेक्षा मोठ्या (१.८ x २.५ सेंमी.), लांबट, चिवट व अरुंद असतात. केसरदले (पुं.-केसर) पाकळ्यांच्या दुप्पट व आखूड आणि किंजदले ४-५ व सुटी असून ऊर्ध्वस्थ किंजपुटात (स्त्री-केसर मंडलाच्या तळच्या भागात) ४ कप्पे असतात. फळे अश्मगर्भी (आठळीयुक्त), अर्धगालाकृती, चपटी, सपक्ष (पंखधारी), ५-६.२ सेंमी. लांब, जाड व गुळगुळीत सालीची असून मार्च-एप्रिलमध्ये येतात. बीज एकच, वाकडे व तपकिरी रंगाचे असते.या वृक्षाची साल व्यापारी दृष्ट्या महत्त्वाची असून तिला इंग्रजीत ‘निएपी बार्क’ म्हणतात. या सालीत ‘सॅमॅडेरीन’ हे कटुद्रव्य व इतर अनेक रासायनिक द्रव्ये असतात.

साल कडू असून तापावर देतात. बियांतील सोनेरी पिवळे स्निग्ध तेल दिव्यांकरिता वापरतात.लाकूड फिकट पिवळट, हलके व नरम असून त्याचा उपयोग कोरीव आणि कातीव काम,खोकी, फळ्या, हलके आणि स्वस्त सजावटी सामान, आगकाड्या इत्यांदीकरता होतो. मुळे आणि लाकूड यांमध्ये ‘क्वासीन’ हे कटुद्रव्य असते.क्वा. अमारा (इं. सुरिनाम क्वासिया). भारतातील ही क्वासियाची दुसरी जाती उद्यानांतून आढळते. तिचा शोभिवंत पर्णसंभार व जांभळी फुले आकर्षक असतात. हे सु.२-३ मी. उंच झुडूप आहे, पाने संयुक्त व पिसासारखी असून त्यांची मध्यशीर रुंदट पंखधारी असते. आठळी फळे जांभळट काळी, १२-१३ मिमी. लांब असून बिया गोलसर असतात. नवीन लागवड बिया, छाट कलमे किंवा दाबाची कलमे लावून करतात. फुले जुलै-सप्टेंबरात येतात. ‘सुरिनाम क्वासिया’हे इंग्रजी व्यापारी नाव याच्या कडू लाकडाला दिले आहे.

लोखंडी-२

(याल्की, कुर्पा, लिंबा, अंजन; क. अर्चेटी, लिंबतोळी; सं.अंजनी; इं. आयर्न वुड ट्री; लॅ. मेमिसिलॉन इड्यूल;कुल-मेलॅस्टोमेसी). हा सु. ५-९ मी. उंच व सदापर्णी वृक्ष सह्याद्री, कोकण, पूर्व व दक्षिण भारत, मलाया व श्रीलंका येथे व अंदमान बेटात आढळतो. याला ‘अंजन’ असे कोठे कोठे सामान्यपणे म्हणतात, तथापि खऱ्या⇨अंजनाहून (हार्डविकिया बायनॅटाहून) हा भिन्न आहे. याच्या मेमिसिलॉन ह्या प्रजातीत एकूण सु. ३०० जाती असून त्यांपैकी भारतात ३० आढळतात. याची साल करडी असून तीवर उभ्या चिरा असतात; याची पाने साधी, समोरासमोर, वरून गडद हिरवी, चकचकीत व खालून फिकट हिरवी, ३.८-७.५ x १.६-३.८ सेंमी ., किंचित जाड व लाहन देठाची असून त्यांची कडा (किनार) खाली वळलेली फुलोरा चामरकल्प व कक्षास्थ (पानांच्या बगलेत) असतो.

फुले अनेक, लहान व निळ्या रंगाची असून फळ स्तंभक (आकुंचन करणारे), लहान ६-७ मिमी. व्यासाचे,गोल, मृदू व जांभळट किंवा काळे असते, त्यावर संवर्त असतो. याचा किंजपुट एक कप्प्याचा असून बीजके मध्यवर्ती मुक्त अक्षावर असतात [⟶ फूल]. हा वृक्ष बागेत शोभेकरिता लावतात. याची अभिवृद्धी (नवीन लागवड) बिया लावून किंवा दाबकलमे करून होते. झाड कापून उरलेल्या लहान खुंटापासून नवीन फूट चांगली होते. मार्च ते एप्रिलमध्ये फुले येतात व पावसाळ्याच्या आरंभी फळे येतात. फळे मांसल, स्तंभक व खाद्य असून पाने शीतकर (थंडावा देणारी) असतात. ती कुटून व उकळू पांढऱ्या धुपणीवर पोटात घेण्यास देतात. त्यांचे घावन नेत्रविकारांवर उपयुक्त असते.लाकूड कठीण, जड व टिकाऊ असून ते गुळगुळीत होते. ते खांब व हलक्या कुऱ्हाडींचे दांडे, मुसळे, फण्या, आलंकारिक काम इत्यादींत उपयोगात आहे. वनस्पतीची सामान्य शारीरिक लक्षणे⇨मेलॅस्टोमेसी अथवा अंजनी कुलात वर्णन केल्याप्रमाणे असतात.

संदर्भ : 1. C. S. I. R. The Wealth of India, Raw Materials, Vol. VI, VIII, New Delhi, 1969.

2. Kirtikar, K.R.; Basu, B. D. Indian Medicinal Plants, New Delhi, 1975.

लेखक - शा.दा. पाटील / शं. आ. परांडेकर

स्त्रोत - मराठी विश्वकोश