सागाची पाने कोरड्या हवामानात व नोव्हेंबर ते जानेवारी या काळात गळतात; परंतु विशेष ओलसर हवेत मार्चपर्यंत हिरवी पानेटिकून नंतर गळण्यास सुरुवात होते. उन्हाळा संपेपर्यंत वृक्षावर पाने नसतात. त्यामुळे सावली व शोभा ह्या दृष्टीने त्याचे महत्त्वगौण आहे. कीटकांनी हिरवा भाग खाल्ल्यामुळे अनेक पानांच्या शिरांचे जाळे झालेले दिसते. नवीन पाने एप्रिल ते जून या काळात येतात. सुकी फळे जाड पिशवीत अगर पोत्यात घालून व जोराने घासून त्यांची फुगीर आवरणे अलग करतात व नंतरउफणून आतील फळे स्वच्छ करतात. एका किग्रॅ. मध्ये सरासरीने २,००० ते ३,००० फळे भरतात.
इमारती लाकडाच्या व्यापाराच्या दृष्टीने ह्या वृक्षाचे शाखाहीन खोड महत्त्वाचे असल्याने त्याच्या आकारमानाला महत्त्व असते.उत्तर कारवारात वृक्षांचा घेर सु. ५– ७ मी. व २४–२७ मी. उंची असलेले सोट आढळतात. सुमारे ५-६मी. उंची व १·५–२ मी.घेर असलेले सोट आंध्र प्रदेश, तमिळनाडू, मध्य प्रदेश व महाराष्ट्र येथील वृक्षांपासून मिळतात, तसेच अधिक कोरड्याजंगलांतील (उदा., खानदेश, पंचमहाल, सातपुडा, मध्य प्रदेशाचा उत्तरेचा भाग व उत्तर प्रदेशाचा दक्षिणेकडील भाग याठिकाणी) सागाचे वृक्ष त्यामानाने खुजे, अधिक शाखायुक्त व खोबणीदार असल्याने त्यांच्या सोटांचे आकारमान कमी प्रतीचेअसते.
सागाची नैसर्गिक वाढ जलद असून वर्षाला ती सु. ५ सेंमी. घेराची असते; तसेच उंचीत सरासरीने वार्षिक वाढ १·८मी. असते. पनामा व हाँडुरस येथे प्रायोगिक वाढ केलीअसता १६ वर्षांत १९·२० मी. उंची व ४५सेंमी. व्यास इतकी वाढ झाल्याचे आढळले. म्यानमार येथे १५ वर्षांत १८ मी. उंची व ४७ सेंमी. घेर अशी वाढ आढळते. सागाच्यानैसर्गिक मर्यादेबाहेर जंगलवाढीतील विस्तार बराच केला असून त्यात भारतातील आसाम, प. बंगाल, बिहार, अंदमान व निकोबार बेटे यांचा समावेश होतो; तर उत्तर प्रदेशव इतर काही राज्यांत साल वृक्षाऐवजी सागाची लागवड केली जात आहे. कारण ती अधिक स्वस्त असून लवकर काढलेल्या झाडांचे स्वच्छ, सरळ व लहान वयाचे सोटविक्रीस अधिक लाभदायक ठरलेले आढळले आहेत.
मध्य प्रदेश, महाराष्ट्र व दक्षिण भारत येथील मिश्र-पानझडी जंगलांत साग आढळतो; कधीकधी जेव्हा तो ओलसर सदापर्णी जंगलांत आढळतो, तेव्हा तेथे त्याचे पानझडीअवस्थेतून सदापर्णी अवस्थेत अनुक्रमण होत आहे असे समजतात. जलोढीय निक्षेपांवर त्याचे शुद्घ समूह आढळतात. सागाबरोबर जंगलामध्ये साधारणपणे पुढील वृक्षआढळतात: आवळी, कदंब, बांबू, काळा पळस, खैर, चारोळी, जांभा, तेंडू, धावडा, पळस, फान्सी, बाहवा, बिवल, कोशिंब, बेहडा, बोंडारा, मोई, मोरवा, मोह, रक्तचंदन,वासा, शिवण, शिसू, सालई, हळदू, हेदी इत्यादी. महाराष्ट्रात व दक्षिण भारतात सागाबरोबर वर दिलेल्या वृक्षांशिवाय पुढील वृक्ष आढळतात :अंजन, कारी, किंजळ, कुंभ,धामणी, नाणा, पाभिरी, मिमोजाच्या (लाजाळूच्या प्रजातीतील) जाती,रँडियाच्या [⟶ गेळफळ] जाती, लाल सावर (शाल्मली), हिरडा इत्यादी. सागाच्या सर्व बाजूंनीभरपूर सूर्यप्रकाश असल्यास फांद्यांची भरपूर वाढ होते व सर्व बाजूंस फुलोरे येतात. अनेक वृक्षांच्या (त्याच किंवा अन्य जातींच्या) गर्दीत उंचीत वाढ झाली, तरी फांद्या फारकमी व त्यांची लांबीही कमी होते आणि फुले वरच्या फांद्यांवर अधिक येतात. सतत सावलीत असलेल्या फांद्यांवर फुलोरे येत नाहीत. सागाची मुळे जमिनीत खोलवर जातात.त्यामुळे वादळी वाऱ्यापासून तो सुरक्षित असतो. जनावरे सागाची पाने व फांद्या खात नाहीत; तसेच छाटणे, कापणे, जळणे इत्यादींमुळे त्याला फारशी इजा पोहोचत नाही.छाटल्यानंतर उरलेल्या भागांपासून होणारी नवीन वाढ चांगली होते. कोवळी रोपे पाण्याअभावी मरून जातात तर कधीकधी ती चरणाऱ्या जनावरांमुळे नाश पावतात.
टिकाऊपणा व आकार-स्थिरता आणि इतर रासायनिक व भौतिक गुणधर्मांमुळे सागवानाला जगभर महत्त्व प्राप्त झाले असून जगातील उत्कृष्ट लाकडांपैकी ते एकअसल्याचे मानतात. त्याचे रसकाष्ठ (बाह्यकाष्ठ) पांढरट-पिवळे ते तपकिरी असून मध्यकाष्ठ सोनेरी-पिवळे, गर्द रंगाच्या रेषांनी भरलेले व हळूहळू पिंगट होत जाणारे असते.ते मध्यम कठीण, मध्यम जड व बळकट; परंतु काहीसे राठ, अनियमित पोताचे व उग्र वासाचे असते. वाळवी, इतर कीटक व कवकांपासून सहसा त्याला इजा पोहोचत नाही.त्याला रसकाष्ठ अपवाद असते. समुद्रातील भोके पाडणाऱ्या प्राण्यांपासून मात्र ते अर्धसंरक्षित असते. सागवान पाण्यापावसात चिंबत नाही. कार्ल्याच्या लेण्यातील सु. २२०वर्षांपूर्वीच्या एका लाकडी तुकड्याचा भाग बाहेरून सुरक्षित, परंतु आतील भाग काहीसा खराब झाल्याचे दिसून आले आहे. सुमारे १,०००–२,००० वर्षांपूर्वीचे व चांगल्यास्थितीत असलेले जुने लाकडाचे तुकडे उपलब्ध आहेत. इतर लाकडाच्या मजबुतीची तुलना दक्षिण भारतीय (केरळातील नीलांबूर व तमिळनाडूतील कोईमतूर येथील)सागवानाच्या मजबुतीशी करतात. कारण ते प्रमाण स्वीकारण्याइतके उच्च दर्जाचे ठरले आहे. सागवान चांगले अम्लरोधक असून ते लोखंड, तांबे व अॅल्युमिनियम यांची झीजकरीत नाही. कापण्यास, रंधण्यास व झिलई करण्यास ते सोयीचे असून काहीसे ठिसूळ असते; मात्र त्याची वाकण्याची क्षमता फार कमी असते. लाकडाचे वजन मध्यम असते.दर ०·०२८ घ. मी. सागवानाचे वजन सु. २० किग्रॅ. असते. रोगणयुक्त विशिष्ट पदार्थांचा रंग त्यांवर चांगला बसतो. वाफेच्या साहाय्याने केलेल्या ऊर्ध्वपातनाने लाकडापासूनसु. ०·१५% एक तेलकट पदार्थ व त्याबरोबरच टेक्टोक्विनोन हा शेंदरी घनपदार्थ मिळतो. सागाच्या तेलाला ‘टीक ऑइल’ म्हणतात; तेल पिवळट पिंगट असून ते ९५ टक्केअल्कोहॉलामध्ये विरघळते. हे तेल म्यानमारमध्ये औषधांत आणि रंगांत जवस तेलाऐवजी वापरतात.
नावा, जहाजे व पूल यांची बांधणी, बंदरातील स्तंभिका, रेल्वेचे डबे आणि इतर वाहनाचे भाग; घरवापरातील सजावटी सामान (फर्निचर), कपाटे, तक्तपोशी,सुतारकाम व लहानमोठे खांब, शेतीची अवजारे, खोकी, गिरणीतील काही साधने, पादपगृहे इत्यादींकरिता मुख्यतः सागवान वापरात आहे. निरुपयोगी भाग जळणाकरिताउपयुक्त असतो. दक्षिण भारतीय आणि म्यानमारमधील सागवानाचे लाकूड बांधकाम व फर्निचर यांकरिता अधिक करून वापरतात; तथापि मध्य भारत, दख्खन व डांगजंगलांतील लाकूडही फर्निचरकरिता पोत आणि रंगाच्या दृष्टीने अधिक सोयीस्कर असल्यामुळे वापरतात. घरबांधणीत सागवान अनेक प्रकाराने (फळ्या ,तुळया, खांब,चौकटी इ.) उपयुक्त ठरले आहे. रासायनिक उद्योग, प्रयोगशाळांतील टेबलांचे पृष्ठभाग, क्षरण करणाऱ्या द्रव पदार्थांची किंवा वनस्पतिज तेल, फळांची सरबते इत्यादींची पिपेव अर्धपिपे यांकरिता सागवान फार उपयुक्त असते. यांशिवाय काही वाद्ये (व्हायोलीन, सतार व हार्मोनियम-बाजाची पेटी ) बनविण्यासही सागवान वापरतात. गणितातील वचित्रकलेतील काही साधनसामग्री, कातीवकाम, प्रतिकृती इत्यादींकरिताही सागवान उपयुक्त असते. विविध प्रकारचे तक्ते (प्लायवुड, हार्डबोर्ड इ.), कागदाचा लगदा,कोळसा इ.वस्तू निर्मिण्यासही सागवान उपयुक्त ठरले आहे.
सागवानाची भुकटी कातडीच्या दाहावर बाहेरून लावण्यास वापरतात; पोटात घेतल्यास पोटातील आग व अग्निमांद्य (भूक न लागणे) कमी होते.पापण्या सुजल्यास याचीराख लावतात; बस्तरमधील जमाती इसब व नायटे यांवर वर उल्लेख केलेला (ऊर्ध्वपातनातील) तेलकट पदार्थ लावतात. कोकणात याच्या लाकडापासून काढलेले डांबरगुरांच्या जखमांवर लावण्यास वापरतात; त्यामुळे जखमेत अळ्या होत नाहीत. लाकूड जहाल, शीतक व सारक असून ते मूळव्याध, जळवात, पित्तप्रकोप व आमांश इत्यादींवरगुणकारी असते. ते कृमिनाशकही असते. सागवानाचा बहुतांश उपयोग स्थानिक असून, सागवानाची सर्वांत अधिक निर्यात म्यानमारातून होते. इतर देशांशी तुलना केल्यासथायलंड, जावा, भारत व श्रीलंका येथून कमी निर्यात होते. मध्यपूर्वेतील देश, ग्रेट ब्रिटन, जर्मनी, जपान, ऑस्ट्रेलिया व स्कँडिनेव्हियन देश हे भारतीय सागवानाचे ग्राहकआहेत. सागाच्या पानांत सु. ६% टॅनीन असते; शिवाय त्यात पिवळे किंवा लाल रंगद्रव्य असून त्याचा उपयोग रेशीम पिवळे किंवा तत्सम छटांत रंगविण्यासाठी करतात.राळेबरोबर पानांचा चुरा घासून लाल रंग बनविण्याची पद्घत भारतात पूर्वीपासून आहे. तिचा उपयोग अस्सल सागाची कसोटी पाहण्यासाठी करतात. पूर्ण वाढ झालेल्या वसुक्या पानांतून अॅसिटोनाच्या साहाय्याने क्विनॉइड रंगद्रव्यांचे मिश्रण निघते, त्यातून गर्द तांबडे रंगद्रव्य (अँथ्रॅक्विनोन) अलग काढले आहे. व्यापारी दृष्टीने, मोठ्या प्रमाणावरपानांच्या चुऱ्यापासून पाण्याने किंवा सोडियम कार्बोनेट विद्रावाच्या साहाय्याने रंग बनविता येतो आणि त्याचा उपयोग लोकर व रेशीम रंगविण्यास होतो. मात्र सुती कापडाच्याबाबतीत रंगबंधक वापरावे लागते. रंगविताना विविध रंगांच्या छटा भिन्न रासायनिक द्रव्ये वापरून आणता येतात. पानांचा रस औषधोपयोगी (उदा., क्षयरोग) असतो.खेड्यांत पाने छपरांकरिता व स्वस्त छत्र्यांकरिता वापरतात. जावामध्ये फणसाच्या लाकडास झिलई करण्यास सागाच्या खरबरीत पानांचा उपयोग करतात. तसेचसोयाबिनाचे किण्वन घडवून आणण्याकरिता ते सागाच्या पानांत गुंडाळून ठेवतात. सागाच्या बियांचे तेल केशवर्धनास चांगले असून खरूज व खवडे यांवर ते लावतात. फुलेरुक्ष व कडू असून ती पित्तविकार, खोकला व मूत्रविकार यांवर देतात. बियांचा रस डोळ्यांच्या विकारांवर धुण्यास वापरतात. फुले व बिया मूत्रल (लघवी साफ करणाऱ्या)आहेत. खोडावरील सालीत सु. ७·१४% टॅनीन असते; ते स्तंभक (आकुंचन करणारे) व मधुर असून श्वासनलिकादाहात (घसा खवखवणे व ठसका लागणे इत्यादींत)उपयुक्त असते. सेलेबीझ बेटामध्ये मुळांची साल चटयांना पिवळट पिंगट रंग देण्यास वापरतात.
पहा : बांधकाम, लाकडाचे; बांधकामाची सामग्री; व्हर्बिनेसी; साल–२.
संदर्भ : 1. C. S. I. R. The Wealth of India, Raw Materials, Vol. X, New Delhi, 1976.
2. Hill, A. F. Economic Botany, Tokyo, 1952.
3. Kirtikar, K. R.; Basu, B. D. Indian Medicinal Plants, Vol. III, New Delhi, 1975.
४.काशीकर, चिं. ग. भारतीय वनस्पतींचा इतिहास, नागपूर, १९७४.
५. जोशी, वेणीमाधवशास्त्री, आयुर्वेदीय शब्दकोश, द्वितीय खंड, मुंबई, १९६८.
लेखक:जोशी, रा. ना.; परांडेकर, शं. आ.
स्त्रोत: मराठी विश्वकोश
अंतिम सुधारित : 10/7/2020
वनशेतीसाठी साग फायदेशीर असल्याबाबतची माहिती येथे द...
साग लागवडीसाठी थोडीफार चढ-उताराची, पाण्याचा योग्य ...