भरतकाम

कोणत्याही वस्त्रप्रकारांवर सुती, रेशमी, लोकरी, जरतारी यासारख्या अनेक प्रकारच्या धाग्यांनी विविध प्रकारचे टाके घालून सुईने केलेले कलापूर्ण अलंकरण म्हणजे भरतकाम. भरतकामाच्या सुशोभनासाठी शंख-शिंपले, पिसे, रंगीबेरंगी मणी व काचा इ. वस्तूंचाही उपयोग करण्यात येतो. भरतकलेचा उगम सुईच्या विणकामाच्या छंदातून झाला असावा, असे म्हणतात. भरतकामाची ही कला प्रथमतः भारतात व इतर पौर्वात्य देशांत उदयास आली, असे म्हटले जाते. 'भरत' हा शब्द 'भृ' या मूळ संस्कृत धातूपासून बनलेला असून त्याचा अर्थ भरणे वा पूर्ण करणे, असा आहे. भरतकामात एखादा आकृतिबंध काढून तो धाग्याच्या साह्याने पूर्ण करण्याची क्रिया असते. भरतकाम हे प्रामुख्याने सुईधाग्याच्याच साह्याने पूर्ण होत असल्यामुळे त्याला वात्स्यायनाने आपल्या कामसूत्रात चौसष्ट कलांच्या यादीमध्ये 'सूचीवानकर्म' असे म्हटले आहे. भरतकामात एकूण मुख्य टाके ७५ असून उत्तरोत्तर या टाक्यांची संख्या वाढत गेल्याचे दिसते. सध्या जवळ जवळ ३०० पर्यंत टाक्याचे प्रकार आढळतात. यांपैकी प्रत्येक टाका कोणी व केव्हा प्रथम रूढ केला, हे सांगणे कठीण आहे. सामान्यः ही कला प्राचीन व सार्वत्रिक असल्याचे दिसून येते. उपयुक्तता, सौंदर्यनिर्मितीची आवड यांसारख्या प्रेरणा या कलेमागे असल्याचे आढळते. उपजीविकेचे एक साधन वा एक छंद म्हणूनही भरतकाम करण्यात येते.

जागतिक आढावा :

ईजिप्त : प्राचीन ईजिप्तमध्ये भरतकामाचे अस्तित्व असल्याचे दिसून येते. येथील पिरॅमिडमधील भित्तिचित्रे व ममींवरील वस्त्रे त्याची साक्ष देतात. ईजिप्शियन भरतकलेत लिननच्या कापडावर पशूंचे तसेच विविध भौमितिक आकृतिबंध सुती व जरीच्या धाग्याने भरलेले दिसतात. त्यांतील प्रत्येक धागा वैशिष्टपूर्ण आहे. आधुनिक सुशोभित ठिगळकामाचेही (ऑप्लिक वर्क) उत्कृष्ट नमुने तेथील भरतकामात दिसून येतात. ज्यू लोकांनी ईजिप्शियन लोकांकडूनच भरतकलेची प्रेरणा घेतल्याचे निर्देश आढळतात.

ग्रीस :

प्राचीन ग्रीक भरतकाम विशेषतः पांढऱ्या सुती पार्श्वभूमीवर रेशमी धाग्यांनी केलेले असे. लोकरीने व लिननच्या धाग्याने ऊर्णावस्त्रावर साखळी (चेन स्टिच) व बंगाली (सॅटीन स्टिच) या टाक्यांचा वापर करून येथील लोक भरतकाम करीत. लाल धाग्यांनी घातलेले रफूचे टाके त्यांच्या वापरात अधिक प्रमाणात असत. पाच सहा धाग्यांवर रफुचे मोठे टाके घालून ते भरतकाम करीत. अँस्टिपालिया व वायझंटिन टाका तसेच साखळीचा क्रेटन टाका, फुली टाका (क्रॉस स्टिच), हेरिंग माशाच्या काटयाचा टाका (हेरिंग बोन स्टिच) यांचा येथील भरतकामात वापर होत असून धागे मोजून केलेले भरतकाम जास्त प्रमाणात केले जाई. येथील जरीकाम दर्शनी भागात भरीव केलेले असे व त्याच्या आकृतिबंधात द्विमुखी गरुड, मोर व झाडे यांचा समावेश असे. कपडयांच्या दुरुस्तीमध्ये भौमितिक आकृतिबंध बंगाली टाक्याने केलेले असत. तसेच नागमोडी साखळीचे किंवा दुहेरी फुली टाके यांचाही वापर करण्यात येई.

इटली :

अँग्नर मिएल या लेखिकेने इटलीचा भरतकामातील अग्रेसर देशांची राणी (क्कीन ऑफ एम्ब्रॉयडरी कंट्रीज) म्हणून उल्लेख केला आहे.'इटालियन चर्च भरतकला', जुनी असून ती अतिशय समृद्ध आहे. तेथे मखमल व सॅटीनच्या पार्श्वभूमीवर उंची कापडाचे सुशोभित ठिगळकाम चर्चच्या मोठमोठया पडद्यांवर आढळते. तसेच चर्च ध्वज आणि बिशपचे प्रासंगिक झगे यांवरही जरीधाग्याचे अतिशय नाजूक व पक्क्या टाक्यांचे भरीव भरतकला केलेले दिसते. इटालियन भरतकलेमध्ये इतरही काही वैशिष्टये आडळतात. उदा., 'असीझी भरतकाम'. असीझी इटलीतील लहानसे खेडेगाव. तेथे सेंट फ्रान्सिस बर्गाडोनच्या स्मृतीनिमित्ताने चर्चमधील जोगिणीनी फुली टाक्याच्या पार्श्वभूमीवर टिपेच्या टाक्याने आकृतिबंध भरून ही कला निर्माण केली. आधुनिक जीवनात या कलेचा उपयोग उशा, बैठकीवरील अभ्रे, साडया, चहापात्राच्छादन (टिकोझी), मेजाच्छादन इत्यादींवर करतात. हे भरतकाम गडद धागा वापरून करण्यात येते. त्याचप्रमाणे पंधराव्या शतकात भरभराटीला आलेले पांढऱ्या कापडावर शुभ्र धाग्यांनी व काजाच्या टाक्यांनी भरलेले जाळीदार कापकाम (कटवर्क), जाळीदार स्तंभ (बार्स) बांधून भरलेले कापकाम (रेटिसिला वर्क), छाया भरतकाम (शॅडो वर्क), भरण (पॅडिंग) करून केलेले फुगीर भरतकाम व जाळीवरील सुशोभित ठिगळकाम (अँप्लिक ऑन नेट) ही इटालियन भरतकलेची खास वैशिष्टये असून इटालियन तुरपाईचा टाका (हेम स्टिच), फाशाचा टाका (लूप स्टिच) व किनार (बॉर्डर) ही आधुनिक भरतकलेत मोठया दिमाखाने शिरली आहे.

फ्रान्स :

'ब्रॉडरी अँग्लाईज', सुशोभित ठिगळकाम जाळीकाम (नेटवर्क) हे प्रकार फ्रेंच असले, तरी फ्रान्सखेरीज इतर देशांनीच त्यांचा खराखुरा उपयोग करून घेतला आहे. इतर देशांचे अनुकरण करताना त्यात स्वतःची कल्पना मिसळून फ्रान्सने भरतकला समद्धृ केली. उदा., रोमन कापकाम (रोमन कटवर्क) मध्ये स्तंभ (बार्स) व त्याभोवती लोलक (पिकॉट) करून कापकामात नाजुकता आणली. या कामात कातरकाम (रिचेल्यू वर्क) व 'ब्रॉडरी अँग्लाईज' या भरतकामांचा सुरेख भेळ साधला. नाजूकपणा हे फ्रेंच भरतकलेचे वैशिष्टय आहे.

इंग्लंड :

ब्रिटिश बेटांमध्ये नवव्या शतकापासूनच भरतकाम अस्तित्वात होते. तोच वारसा पुढे इंग्लंडच्या भरतकामाने उचलला. इंग्लिश भरतकलेची परंपरा व इतिहास जुना आहे. तेराव्या आणि चौदाव्या शतकांत 'इंग्लिश चर्च भरतकले'ने अत्युच्च शिखर गाठले. सोळाव्या शतकात राणी एलिझाबेथच्या कारकीर्दीत खिडक्या-भिंतीचे मोठेमोठे पडदे वा खुर्च्यांची आच्छादने यांवरील नक्षी मनोवेधक, रंगीत व ५-६ प्रकारच्या भरीव टाक्यांत भरीत असत. त्याला 'मिश्र भरत काम (क्रवेल एम्ब्रॉयडरी) किंवा 'एकत्रिकरण' (मिक्सिंग) असे नाव आहे.

भारतात ईस्ट इंडिया कंपनीची स्थापना झाल्यावर दोन्ही देशांच्या व्यापारामुळे भारतीय आकृतिबंधांचा व रंगांचा बराचसा प्रभाव इंग्लिश भरतकलेवर पडला. जेम्स राजाच्या कारकीर्दीत जॅकोबियन भरतकला उदयास आली. सतराव्या शतकात भरतकाम लोकरीने करीत. त्यात बंगाली टाका, देठाचा टाका (स्टेम स्टिच), गाठण टाका (कोंचिन स्टिच), दाट व विरळ काजाचा टाका (बटनहोल स्टिच), परागाचा टाका (फ्रेंच नॉट स्टिच), लांब व आखूड टाका (लाँग अँड शॉर्ट स्टिच) आणि रूमानियन टाका इ. टाक्यांचा उपयोग करण्यात येई.

सोळाव्या शतकाच्या शेवटी 'स्पॅनिश ब्लॅक वर्क' हे इंग्लंडमध्ये फारच लोकप्रिय झाले. स्पेनची राजकन्या कॅथरिन व तिच्या सख्यांनी हे काम इंग्लंडमध्ये आणले. पांढऱ्या लिनन कापडावर काळ्या रेशमाने वा टिपेच्या टाक्याने (बॅक स्टिच) ते भरले असून यांवरील आकृतिबंध मोठया पानांचा आहे. हे काम करायला सोपे असून त्यात साखळी टाका, धावदोऱ्याचा टाका (रनिंग स्टिच), टिपेचा टाका, अल्जेरियन फुली टाका व ओढदोऱ्याचे काम (ड्रॉन थ्रेड वर्क) यांचा समावेश असे. यात पुढे मेहनत कमी परंतु अधिक उठून दिसणाऱ्या गाठण टाक्याचा वापर सुरु झाला.

'ब्रॉडरी अँग्लाईज' हे नावाने फ्रेंच असलेले, पण मूळ इंग्लिश डोळ्याच्या टाक्याचे (आयलेट वर्क) अठराव्या शतकाचा उत्तरार्ध व एकोणिसाव्या शतकाचा पूर्वार्ध या काळात फार गाजले. याच प्रकारच्या थोडया वेगळ्या कामाला 'आयर शायर' किंवा 'मंदिरा भरत' अथवा 'स्विस भरतकाम' असेही म्हणतात. हे भरतकाम नाजूक व चिवट असून त्यात गोल व लांबट छिद्रांचे नक्षीकाम असते. ते काम पांढऱ्या कापडावर पांढऱ्या धांग्यानी करतात. इंग्लिश चुणीकाम (स्मॉकिंग), रजईकाम (क्विल्टींग) व रंगीत सुशोभित ठिगळकाम ही इंग्लिश भरतकेची वैशिष्टये आहेत. राजघराण्यातील स्त्रियाही ⇨ चित्रजवनिकाकाम (टॅपेस्ट्री वर्क) फुली टाक्याने करीत असून किंतानावरील ताण टाका (टेंट स्टिच), किंतानावरील लघुतम टाका (पेटिट पॉइंट) व 'गोबेलिन स्टिच' या टाक्यांचाही उपयोग चित्रजवनिकेसाठी होई. संपूर्ण उपरोक्त टाक्यांचा वापर पार्श्वभूमी आणि साखळी टाका व देठाचा टाका यांचा वापर नक्षीकामासाठी करण्याची प्रथा होती. कित्येक वेळा या टाक्यांनी संपूर्ण आकृतिबंधसुद्धा भरण्यात येई.

सुशोभित ठिगळकाम हे मूळ इराकी, ईजिप्शियन व इटालियन भरतकाम असले, तरी इंग्लंडने त्यात छाया रजईकाम (शॅडो क्विल्टींग) वा 'स्टेप ॲप्लिक' यांसारख्या रंगसंगतीची मौलिक भर घातली आहे.

इंग्लिश आकृत्या ह्या फुलापानांच्या व सुरेख रंगसंगतीच्या असतात. नक्षीची उपयुक्तता, योग्यता व सौंदर्य ही इंग्लिश भरतकलेची वैशिष्टये आहेत.

अमेरिका :

या देशात भरतकलेची खास परंपरा नाही. काटकसरीसाठी कपडयांचे तुकडे जोडून केलेले रंग व जाड वातीच्या धाग्यांच्या चादरी हे जुने अमेरिकन प्रकार होते. 'कॅडल डयूक' भरतकला, तुकडेजोडकाम (पॅच वर्क), क्विथ कापडाच्या फुलाचे सुशोभित ठिगळकाम, 'फेल्ट ॲप्लिक', 'हकबेक ॲप्लिक' व रजईकाम ही विद्यमान अमेरिकन भरतकलेची वैशिष्टये होत. पूर्व, दक्षिण व मध्य अमेरिकेत 'टेनरीकन लेस' (पट्टी) आढळते. यालाच ब्राझिलीयन लेस किंवा बोलीव्हियन लेस असेही म्हणतात. स्पेनमध्ये सोळाव्या व सतराव्या शतकात ही लेस 'कापास सोल्स' किंवा 'सनलेस' या नावाने ओळखली जात असे.

आयर्लंड :

या देशाच्या भरतकलेचे वैशिष्टये म्हणजे आयरिश आणि ऑरगंडी व नेट मिळून केलेले नाजूक व चिवट 'ऑरगंडी ॲप्लिक' होय. यांशिवाय आयरिश लोकांचे 'माऊंट मेलीक वर्क' हे वैशिष्टयपूर्ण असते. हे काम पूर्वी आयरिश शेतकरी स्त्रिया करीत. पांढऱ्या पार्श्वभूमीवर पांढरे धागे किंवा त्याच कपडयाच्या रंगाचे धागे वापरून आयरिश भरतकाम करण्यात येते. या कामात ओढदोऱ्याचे काम बंगाली टाका इत्यादींचा वापर करतात.

रुमानिया :

या देशात दुहेरी टिपेच्या साहाय्याने धागे मोजून भरतकाम करतात. येथील टाक्याचे साम्य कर्नाटकी कसूतीशी आहे. या प्रकारच्या कशिद्याला आहे. या प्रकारच्या कशिद्याला 'रुमानियन वर्क' म्हणतात.

नॉर्वे :

येथील भरतकला 'हार्डडेंजर एम्ब्रॉडरी' या नावाने ओळखली जाते. यात धागे कापून जाळी विणतात तसेच बंगाली टाक्याचाही उपयोग करतात.य पांढऱ्या पार्श्वभूमीवर पांढऱ्या धाग्यांनी हे काम करण्यात येते.

डेन्मार्क :

या देशाचीही भरतकला जुनी असून 'हेडेबो वर्क' या नावाने ती ओळखली जाते. 'हेडेबो वर्क' साठी कोपनहेगन प्रसिद्ध आहे. पांढऱ्या कापडावर पांढऱ्या धांग्यानी हे काम करतात किंवा सोनेरी, चंदेरी या धाग्यांनीही हे काम टोप्यांवर केलेले आढळते.

यूगोस्लव्हिया :

येथील भरतकामावर तुर्की भरतकलेचा प्रभाव असून त्यातील आकृतिबंधामध्ये मशिदीचे आकार, झाडे (सायप्रसट्री) यांचा समावेश असतो. लोकरीचा किंवा रेशमी धाग्यांचा व लाल रंगाचा अधिक वापर करण्यात येतो. कारण हा रंग तेथील लोकांच्या मते सुखसमृद्धीशी संबंधित आहे. विशेषतः लांब किनारीवर येथे पूर्वी भरतकाम करीत असत. यात साखळी टाका, रुमानियन टाका, किंतानावरील ताण टाका आणि एकेरी व दुहेरी फुली टाका या टाक्यांनी भरतकाम केलेले आढळते. विशेष म्हणजे युगोस्लाव्हियातील पुरूषांच्या अंगरख्याच्या गळ्याच्या बाजूस व जाकीटावर भरतकाम केलेले असते.

वल्गेरिया :

येथील भरतकामात आकृतिबंध फुली टाक्याने परंतु त्याची बाह्यरेषा टिपेच्या टाक्याने केलेली असते. यासाठी लाल, निळा व हिरवा हे रंग वापरतात.

अल्बेनिया :

युरोप खंडातील सुपीक डोंगरांनी वेढलेल्या या देशातील भरतकलेवर ५०० वर्षांपूर्वीपासूनच तुर्की लोकांच्या भरतकलेचा प्रभाव दिसून येतो. लोकरीच्या कापडावर लोकरीचे, धातूचे आणि रेशमी धागे वापरुन साखळी टाका, देठाचा टाका, चौकटीचा टाका (ओव्हर कॉस्ट स्टिच) व ओढदोऱ्याने भरतकाम करण्यात येते.

रशिया :

भरतकलेसाठी रशिया, एस्टोनिया, लॅटव्हिया, लिथ्युएनिया, युकेन, उझवेकिस्तान, सायबीरिया हे प्रदेश विशेष प्रसिद्ध आहेत. येथील भरतकामात स्वस्तिक व भौमितिक आकृतिबंध आढळून येतात. सायबीरिया भरतकलेसाठी इ.स.पू. पाचव्या शतकापासून प्रसिद्ध असून सुशोभित ठिगळकाम पद्धतीचे कातडी भरतकाम येथे चालते. त्यात बंगाली टाक्याचा वापर करण्यात येतो. उझबेकिस्तान वा रशिया येथे धातूचे धागे वापरुन कातड्यावर भरतकला करीत असत. हे कातडे रेनडियर व माशाचे असे. त्यांच्या केसांचा धागे म्हणून भरतकलेत उपयोग करीत. सांप्रत रशिया रशिया व बाल्टिक क्षेत्रात सफेदकाम करण्यात येत असून फुली टाका हा येथील लोकप्रिय टाका आहे. त्याशिवाय काजाचा टाका, साखळी टाका, बंगाली टाका व रफूचे टाके यांचा वापर युक्रेनमध्ये अधिक असल्याचे दिसते.

ग्रीनलंड :

समुद्रकिनारा जवळ असल्याने माशांची शिकार हा येथील लोकांचा व्यवसाय. थंड हवा व उबदार कपड्यांची गरज, यांमुळे येथील लोकांचे कपडे लोकरीचे वा फेल्टचे किंवा सील माशाच्या कातड्याचे असतात. विशेषतः कातड्यांच्या पट्ट्यावर साखळीच्या व जाळीच्या टाक्यांनी केलेले भरतकाम येथे दिसते. तसेच फुलांच्या मध्यावर डोळ्याच्या टाक्याचे भरतकामही केलेले असते.

स्वीडन :

स्वीडनमधील गॉटलंड येथील लोक लोकरीचे धागे पिंजून (सुटे काढून) भरतकाम करतात. विशेषतः भित्तिशोभिते (वॉल हँगिंग) करण्यावर भर असून त्यातही मुख्य़तः साखळी टाका, फुली टाका वा तुरपाईचा टाका व बंगाली टाका या टाक्यांचा वापर करुन पक्ष्यांचे आकृतिबंध भरतात.

तुर्कस्तान :

प्राचीन काळापासून तुर्की लोक प्रार्थनाच्या वेळी (नमाज पढताना) मशिदीच्या आकाराचे ⇨ गालिचे वापतात. तुर्कस्तान हे रग व गालिच्यांसाठी प्रसिद्ध आहे. हे गालिचे लोकरीचे असून गाठीच्या टाक्यांनी करतात. शिवाय टिपेचा टाका, काजाचा टाका, साखळी टाका, फुली टाका, सुशोभित ठिगळकाम व गाठण टाका यांचाही येथे वापर असून भरतकामात भौमितिक आकृत्या उपयोगात आणल्या जातात.

बलुचिस्तान :

हा डोंगराळ भाग असून शेळ्या-मेंढ्या पाळणे हा येथील व्यवसाय असल्याने येथे लोकरीचे गालिचे तयार करण्यात येतात. बलुची लोक सुन्नी पंथाचे असून त्यांच्या जीवनाचा आनंद पूर्वीपासून लग्नसमारंभ, जत्रा व घोड्यांच्या शर्यती यांतच असल्यामुळे त्या प्रसंगी वापरण्यात येणारे पोशाख सुशोभित करण्यासाठीच भरतकलेचा ते करीत असतात. त्यांवरील भरतकाम काळ्या पार्श्वभूमीवर रेशमी धाग्यांनी किंवा नारिंगी रंगाच्या सुताने केलेले असते कधीकधी पांढऱ्या किंवा लाल धाग्यांनीही ते केलेले आढळते. आकृतिबंध प्रायः भौमितिक आणि आडव्या पट्ट्यांतून गाठण टाका, बंगाली टाका व साखळी टाका यांचा वापर करुन भरण्यात येतात. त्यासाठी लाल, पिवळा, शेंदरी, काळा व विशेषत्वाने हिरव्या रंगाचा वापर होतो. येथील भरतकलेवर हिंदू व इस्लाम या धर्माचा प्रभाव असून त्या धर्मांतील निरनिराळ्या देवता व चिन्हे उदा., सूर्यकमळ वा स्वस्तिक यांचे आकृतिबंध त्यात आढळून येतात.

चीन :

चीनमध्ये अतिप्राचीन काळापासूनच भरतकला प्रचारात आहे. हूनान प्रांताची राजधानी चांगशा हे हूनान भरतकलेचे केंद्र समजले जाते. टँग राजवटीपूर्वी चिनी भरतकला साधी होती. तिचा उपयोग फक्त वापरातील कपड्यांवर होत असे; परंतु टँग रजवटीनंतर चिनी भरतकलेत पर्वत, नद्या, मनुष्याकृती, पशु-पक्षी यांचे आकृतिबंध येऊ लागले. मिंग राजवटीत तर येथील भरतकलेने परमोत्कर्ष बिंदू गाठला. सुचो भरतकला ही पुर्व चीनमधील स्थानिक स्त्रियांची हस्तकला आहे. चीनमधील भरतकलेच्या अनेक शैलींतील ही एक प्रमुख शैली समजली जाते. या शैलीमागे कितीतरी वर्षांची परंपरा आहे. 'सुचो भरतकला' हा येथे एक मोठा उद्योगधंदा झाला आहे. फुली टाक्यांची जननी चीन हीच असून 'पिकिनीज स्टिच' (चिनी टाका) हा चीनमधील प्रसिद्ध टाका होय.

जपान :

येथे लांब व आखूड टाका, चिनी टाका, बंगाली टाका व तुरपाईचा टाका यांचा वापर बाह्यरेषा तसेच आकृतिबंधातील भाग दाट करण्यासाठी होतो; तथापि गाठण टाकयाने केलेली भरतकला येथे विशेषत्वाने आढळते.

या टाक्याने मोठमोठ्या आकृत्या भरतात. जरीचे धागे एकत्रित घेऊन व रंगीत धाग्याने अंतराअंतरावर टाके घालून केलेल्या कामास गाठण टाक्याचे काम म्हणतात. या देशाचे हे वैशिष्ट आहे. दरबारी पोशाख वा स्त्रियांचा किमोनोवरील योकवर भरतकाम करण्याची जपानमध्ये चाल आहे. तेथील रंगमंचदेखील भरतकामाने सजविलेले असतात. विशेषतः नाटकातील कलाकारांच्या पोशाखात रेशमी धागे व धातूंचे धागे यांनी केलेल्या भरतकामाचे प्रमाण अधिक असते. यातील आकृतिबंधांवर इतर धर्मांपेक्षा बौद्धधर्मी संकेतांचा प्रभाव बराच असतो.

कोरिया :

येथील भरतकामात धातूचे धागे व रेशमी धागे यांचे प्रमाण अधिक असून गाठण टाक्याचा वापर रुढ आहे, तर भरतकामावर बौद्ध धर्माचा प्रभाव दिसून येतो.

अरबस्तान :

अरबस्तानात गाठीचे काम (मॅक्रोम वर्क) ही कला प्राचीन काळापासून चालत आलेली आहे. अरबस्तानानंतर या कलेचा युरोप खंडात प्रसार झाला. आता ही कला जगभर पसरली आहे.

भारतीय भरतकाम :

भारतातील भरतकामाची परंपरा शिवणकलेइतकीच प्राचीन आहे. या भारतीय हस्तकलेचे नमुने काळाच्या ओघात नष्ट झाले असले, तरी प्राचीन ग्रंथांतून अलंकृत वस्त्रप्रकारांचे अनेक उल्लेख केलेले आढळतात. वैदिक वाड्मयात कशिदाकाम केलेले वस्त्र या अर्थी 'पेश्‌स' असा शब्द आलेला आहे. (ऋग्वेद २.३, ६, ४.३६, ७, ७.३४, ११, ४२, १. वाजसनेयि संहिता १९.८२, २०.४०. ऐतरेय ब्राह्यण ३.१०). वैदिक कालात भरतकाम हा स्त्रियांचा एक व्यवसाय होता, असे अनुमान यजुर्वेदांतर्गत नरमेधातील बलीच्या यादीत अंतर्भूत असलेल्या 'पेशसकारी' (कशिदा काढणारी स्त्री) या नावाच्या उल्लेखावरुन करता येते.

मोहें-जो-दडो व हडप्पा येथील उत्खननात भारतीय भरतकलेचे अनेक नमुने सापडले आहेत. कालिदास, वाणभट्ट, भारवि आणि इतर प्राचीन कवींच्या अभिजात संस्कृत साहित्यातही भरतकलेचा उल्लेख आढळतो. चंद्रगुप्त मौर्याच्या काळात आलेला ग्रीक प्रवासी मीगॅस्थिनीझ याने भरतकामयुक्त कपड्यांचे वर्णन केलेले आढळते. अजिंठा येथील भित्तिचित्रांतही भरतकामयुक्त वस्त्रांचा पुरावा मिळतो. भारतीय भरतकाम समृद्ध होते. त्यातून भारतीयांची धार्मिक वृत्ती दिसून येते. देवांची वस्त्रे भरतकामाने सुशोभित केलेली असतात. वाराणसी, पुरी, चिक्कनायका पेटा इ. ठिकाणी याचे नमुने अजूनही पाहावयास मिळतात.

नंतरच्या काळात परकीय देशांशी दळणवळण व व्यापार वाढला. परिणामतः इतर गोष्टिंप्रमाणेच भरतकामावरही परकीयांच्या कलेची व संस्कृतीची छाप पडू लागली. प्रथम प्राचीन इराण, ग्रीस, आशिया मायनर, चीन इत्यांदीशी व्यापार वाढला. इराणी आकृतिबंध व रंगसंगती यांचे भारतीय कलाकार आपल्या गालिच्यात अनुकरण करु लागले. मोगल काळात चित्रे व भडक रंगसंगती यांचा भारतीय भरत कलेवर परिणाम झाला. मोगल सम्राट अकबराने भारतीय कलाकारांसाठी कारखाने काढून भरतकलेला उत्तेजन दिले होते. यूरोपीय कलाकुसरीचा परिणाम विशेषतः कच्छी व काठेवाडी भरतकलेवर दिसून येतो. जगातील भरतकामात भारतीय भरतकामाचा क्रम बराच वरच्या दर्जाचा लागतो. याचे कारण भारतीय भरतकाम अनेक प्रकारांनी नटलेले आहे. उदा. काश्मीरचे सौंदर्य, लखनौचा रेखीवपणा, कच्छ-काठेवाड-गुजरातचा रंगीत डौल, पंजाबचे निरागस हास्य व दक्षिणेकडील नितांत भक्ती यांच्या वेधक छटा भारतीय भरतकलेत स्पष्टपणे उमटून दिसतात, कोयरी (कैरी) हा आकृतिबंध तर केवळ भारतीयच. हिरव्या आम्रफलापासून उचललेला हा कल्पक आकृतिबंध म्हणजे खास भारतीय कलाविष्कार होय. त्याचा अवलंब सर्वत्र केलेला आढळतो.

इंग्रजांच्या काळात त्यांनी स्वतःची हक्काची बाजारपेठ शाबूत राखण्यासाठी भारतीय उद्योगधंदे मारले; त्यामुळे या कलेतील कारागिरांचा राजाश्रय तुटला. नंतरच्या काळात ही कला इतर कलांप्रमाणे जीवनाचे ध्येय बनू शकली नाही; म्हणून ती मर्यादित राहिली.

भारतात सध्या मुख्य भरतकलेची केंद्रे कर्नाटक, महाराष्ट्र, काश्मीर, पंजाब, चंबा, गुजरात, कच्छ, काठेवाड, उत्तर प्रदेश, प. बंगाल, गोवा व हैदराबाद इ, असून मद्रास, बंगलोर तसेच दक्षिणेकडील काही प्रदेशांतही भरतकाम चालते व त्या त्या प्रदेशातील भरतकाम विशिष्ट नावाने ओळखले जाते. उदा., काश्मीरचा कशिदा, कर्नाटकाची कसूती, गुजरात - सौराष्ट्राचे आरसेकाम, लखनौची चिकनकारी, पंजाबची फुलकरी, बंगालचा कंथा व विहारचा चांदवा इत्यादी.

कर्नाटकी कसूती :

कर्नाटकात कशिदाकामाला कसूती म्हणतात. कर्नाटकी कसूतीवर धर्माची व घरगूती प्रेमळ वातावरणाची छाप पडलेली दिसून येते. य भरतकामात कमळ, फुले, तुळशीचे वृंदावन, गोपूर, लहान बालकाचा पाळणा, नंदीबैल, पोपट, मोर, हत्ती, अंबारी, पालखी व भौमतिक आकृतिबंध इ. विषय येतात. तेथील लोकांचे उपजीविकेचे ते एक मोठे साधन आहे.

काश्मीरी कशिदा :

काश्मीरला भारताचे नंदनवन म्हणतात. तेथील अपार नैसर्गिक सौदर्य, बदलणाऱ्या रंगाचे सुंदर देखावे, हिरवेगार पर्णराजी, हिमाच्छादित पर्वत, गालिच्याप्रमाणे पसरलेले रंगीबेरंगी ताटवे यांनी तेथील भरतकलेला योग्य पार्श्वभूमी दिली आहे. काश्मीरी कशिदा हा फक्त तेथील स्त्रियांचा घरगुती छंद नसून ते त्यांच्या उपजीविकेचे साधन आहे. येथील भरतकामात लोकरी धाग्याचा वापर करण्यात येत असून रंगांमध्ये लाल, निळा, जांभळा, पिवळा, शेंदरी, काळा व विशेषतः हिरवा रंग अधिक वापरण्यात येतो. आकृतिबंधात सूर्यकमळ, स्वस्तिक ही हिंदूची व इस्लाम धर्माची चिन्हेही काढण्यात येतात. लाल व पिवळ्या रंगाशी हिंदू धर्मींयांच्या भावना निगडित असून वधू-पोशाखात सौभाग्यचिन्ह वापरण्याची प्रथा आहे. भरतकामाच्या दृष्टिने तर काश्मीरच्या शाली विशेषच प्रसिद्ध आहेत. एकोणिसाव्या शतकात काश्मीरी शालींचा युरोपमध्येही प्रसार झाला होता. यावर अनेक रंगात भरतकाम केलेले असून त्यात झेलमकाठचे जीवन चित्रीत केलेले असते. भरतकामासाठी यात बंगाली टाका, देठाचा टाका आणि रफूचे टाके यांचा वापर केलेला असतो. विशेषतः या टाक्यांनी बाह्यरेषा करुन आकृतिबंधाला उठाव आणतात. गडद रंगांनी बाह्यरेषा भरतात. स्त्रियांच्या तुलनेने पुरुष न थकता काम करु शकत असल्यामुळे येथे पुरुषही भरतकाम करतात. ते मोठ्या प्रमाणावर चालते. भरतकामयुक्त वस्त्रप्रावरणे येथे विक्रीकरिता असून तो एकप्रकारचा येथील ग्रामोद्योगाच आहे.

कच्छी भरतकाम :

तीनशे वर्षांपूर्वी सिंधमध्ये (पाकिस्तान) हा टाका प्रचारात आला. कच्छी भरतकामास 'सिंधी-कच्छी भरतकाम' किंवा 'कनबी भरतकाम' असे म्हणतात. कच्छमधील शेतकरी याप्रकारचे भरतकाम करतात. ह्या कामाचे प्रमुख केंद्र भूज असेल, तरी सिंध (पाकिस्तान) कच्छ, काठेवाड गुजरात या प्रदेशात कापडावर भिंग लावून आणि बाजूला कच्छ टाक्याचा उपयोग करुन भरतकामाल उठाव आणतात. सौराष्ट्रातील शैलीयुक्त 'महाजन' भरतकामही प्रसिद्ध आहे. त्यातील विशिष्ट नक्षीकामाला 'वाजुरी' असे म्हणतात. यासाठी सॉटीनचा धागा व हेरिंग माशाच्या काट्याचा टाका यांचा वापर करण्यात येतो. तसेच जांभळ्या व तांबड्या रंगांच्या छटांचाही वापर करतात; त्यामुळे भरतकामाला उठावदारपणा येतो. तथापि भावनगर व सौराष्ट्रामध्ये प्रामुख्याने पांढऱ्या धाग्याचा व साखळी टाक्याचा वापर करण्याची प्रथा आहे.

पंजाबची फुलकरी :

ही भरतकला मूळची पंजाबच्या जाट लोकांची. फुलकरीचा अर्थ वेलबुट्टी. याप्रकारचे काम 'हजारा फुलकरी' म्हणून पंजाब व उत्तर प्रदेश येथे प्रचारात आहे. पंजाबी स्त्रियांना हा फुलकरी टाका सोन्यारुप्याप्रमाणे मौल्यवान ठेवा वाटतो. मुलगी जन्मास येते त्यावेळेपासून आई, आजी वा मावशी फुलकरीच्या भरतकामाला सुरुवात करुन सप्तपदीच्या वेळी मुलीच्या अंगावर ओढणीप्रमाणे त्या वस्त्राचा उपयोग करतात.

लखनौ चिकनकारी :

याचे प्रमुख केंद्र लखनौ असून लकनौची चिकनकारी जगप्रसिद्ध आहे. ह्यामध्ये जाळीकाम व छाया भरतकाम पातळ पारदर्शक कापडावर केले जाते. साड्या व झब्बे यांवर हे काम विशेषत्वाने करण्यात येत असून त्यासाठी आँरगंडी, लोन, वायल व मलमल या कापडांचा उपयोग करतात.

बंगालचे कंथाकाम :

कटाकसर व कलाकुसर यांचे आदर्श एकीकरण म्हणजे कंथाकाम होय. या कामात निरुपयोगी कापडांचे तुकडे निरनिराळ्या आकारांत कापून व त्यांची विशिष्ट रचना करुन ते कापडावर जोडतात. राहिलेल्या तुकड्यांना योग्य आकार देऊन जोडणे यातून या कलेचा उगम झाला. बंगाली लोक कंथाकाम आपल्या घरात असणे हे घराचे वैभव मानतात. कंथाकामात आरशांचा उपयोग करतात. त्यास अरसीलता म्हणतात. तर मोठ्या आकाराच्या कंथाकामाला दुर्जनी म्हणतात आणि उश्यांचा अभ्रयावर केलेल्या कंथाकामास ओआर म्हणतात.

बिहारचा चांदवा :

येथील सुशोभित ठिगळकाम 'चांदवा' या नावाने ओळखले जाते. खाजगी वापरासाठी तसेच विक्रीसाठी चांदव्याची निर्मीती करण्यात येते. हे भरतकाम करण्याचे दोन प्रकार आहेत. पैकी 'कटाव' हा प्रकार अतिशय गुंतागुंतीचा असून त्यात संपूर्ण कापडाचे विभिन्न नमुने कापून नंतर ते सुसंगतरित्या एकत्रित जुळविण्यात येतात; तर दुसऱ्या प्रकारात विविध नमुन्यांचे लांबट तुकडे कापून ते दुसऱ्या एका सलग कापडतुकड्यावर जोडण्यात येतात. याशिवाय काठ-किनारीसाठीही या लांब तुकड्यांचा उपयोग केला जातो. आकृतिबंधाची बाह्यरेषा दाखविताना उचित रंगवैचित्र्य व वेधक परिणामकारकता यांचे अवधान राखण्यात येते. तसेच भिन्न रंग, भिन्न पोत व भिन्न आकृतिबंध यांच्या संमिश्रतेतून एक वेगळेच सौर्द्यंदर्शन घडते. व्यापारी तत्वावरील चांदव्यात छत, छत्र्या, तंबू, भित्तिशोभिते आणि कंथा अशा नाना उपयुक्त वस्तू तयार करण्यात येत असून त्यांवर वृक्ष, फुले, पशुपक्षी इत्यादींच्या आकृत्या कटाव पद्धतीने भरण्यात येतात. बहुधा पार्श्वभूमी गडद तांबड्या व नारिंगी रंगाची आणि त्यावरील आकृतिबंध हे शुभ्र रंगाचे असतात. शिवाय खुलावटीसाठी गुलाबी वा निळ्या रंगाचा वापर करतात. या भरत कामाला परदेशातही मागणी असते.

भारताला स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर इतर कलांप्रमाणेच भरतकलेला सरकारी उत्तेजन मिळाले. खास भरतकलेतील प्रत्येक भागाचे शिक्षण देण्यासाठी सरकारमान्य संस्था निघाल्या आहेत. माध्यमिक शालांत परीक्षेच्या ६४ विषयांपैकी एक म्हणून त्यास मान्यता आहे.

भरतकामाचे प्रकार :

भरतकामाचे स्थूलमानाने तीन प्रकार पडतात : (१) हस्तभरतकला (हँड एम्ब्रॉयडरी), (२) यांत्रिक भरतकला (मशीन एम्ब्रॉयडरी) आणि (३) सुशोभित भरतकला (डेकोरेटिव्ह एम्ब्रोयडरी किंवा फॅन्सीवर्क). या तीन प्रकारांचे स्वरुप व त्यांसाठी लागणारी साधने यांचे संक्षिप्त वर्णन पुढीलप्रमाणे आहे :

हस्तभरतकला : हस्तभरतकामासाठी कापड, कडे (रिंग), सुई, कात्री, धागे, आकृतिबंधांचे नमुने इ. साहित्याची आवश्यकता असते.

कापड : प्राचीन काळी वल्कलावर गवताने किंवा कातडी धाग्याने भरतकाम करण्यात येई. पुढे कापडाचे विविध प्रकार प्रचलित झाले. सांप्रत हरक (लाँगक्लॉथ), पॉपलीन, लिगन, खादी, केसमेंट, मॅटी, नायलॉन, आँरगंडी, मलमल, वायल, टू वाय टू, जॉर्जेट, मखमल (व्हेलव्हेट), टफेटा, क्रेपसिल्क व लोन इ. आधुनिक प्रकारचे कापड भरतकामासाठी वापरले जाते. त्यांपैकी खादीवर कशिदा, आरसेकाम, भरतकामासाठी वापरले जाते. त्यांपैकी खादीवर कशिदा, आरसेकाम, कच्छीकाम, मॅटीवर धागे काढून केलेले फुलीच्या टाक्याचे जाळीकाम ऑरगंडीवर छाया भरतकाम, जॉर्जैटवर बादलाकाम (कामदानी), जरी-अरीकाम आणि मखमलीवर रेशीम व टिकल्यांचा साहाय्याने भरतकाम करतात.

कडे (रिंग) : भरतकाम करताना कापड ताठे रहावे यासाठी लाकडी कडे वापरतात, तर देखावे भरताना लहान चौकट आणि साड्या भरताना खाटेसारख्या मोठ्या व विशिष्ट चौकटीचा उपयोग करण्यात येतो. हे कडे लाकडाचे, वेताचे व अँल्युमिनीयमचे असते. सर्वसाधारणपणे लाकडी कड्याचाच वापर करण्यात येत असून त्याचा व्यास १० ते ६० सेंमी. पर्यंत असतो. नेहमीच्या कामासाठी प्रायः २० ते २५ सेंमी. व्यासाचे कडे वापरण्यात येते.

सुई : भरतकामासाठी विविध प्रकारच्या सुया वापतात. साधारणतः १०-१२ नंबरपर्यंत सुंयाचा वापर रुढ असून जरी-अरी कामासाठी क्रोशाच्या सुईसारखी व टोकाला लाकडी दांडा असलेली विशिष्ट प्रकारची सुई, जाळीकामासाठी जाड नेढ्याची व मोठ्या आकाराची सुई, जाळीच्या कापडावर वापरण्यासाठी जाड नेढ्याची व बोथट टेकाची सुई, बादलाकामासाठी कमी जाडीची आणि मोठ्या नेढ्याची सुई, खेळणी शिवण्यासाठी धनुध्याकृती सुई व टेनरीफसाठी पुढे टोक वळलेली सुई वापरण्यात येते.

कात्री : सर्वसाधारणतः कात्र्या पाच प्रकारच्या असतात, सरळ टोकाची मोठी, लहान आकाराची, वळलेल्या टोकाची, काजकर्तनाची, व नागमोडी कात्री. या कात्र्या पोलादी, लोखंडी व स्टेनलेस स्टीलच्या असतात. भरतकलेसाठी लहान आकाराच्या व वळलेल्या टोकांच्या कात्रीचा उपयोग करतात, तर काज कापण्यासाठी काजकर्तन कात्रीचा आणि कडा सुशोभित करण्यासाठी नागमोडी कात्रीचा उपयोग करतात.

धागे : भरतकलेसाठी सुती, रेशमी, लोकरी धागे, जर व इतरी काही धातूंचे धागे वापरतात. सुती कापडासाठी सुती, रेशमी कापडासाठी रेशमी व लोकरी कापडासाठी लोकरी धागे वापरण्यात येतात. भरजरी कापड्यांसाठी सोनेरी वा चंदेरी धागे, बादला (सोन्यारुप्याच्या पातळ पट्ट्या), झीग, सलमा, कंकरी, मणी वा मोती यांचा उपयोग करतात. कपड्याचे स्वरुप पाहून धाग्याची निवड करावी लागते. हे धागे लडी, रीळ, गुंड्या, या स्वरुपात तसेच एकेरी वा सहापदरी असतात, त्यांत विविध छटा असून त्यांनुसार त्यांची प्रतवारी ठरविली जाते.

आकृतिबंध : भरतकामाच्या कापडावर आकृतिबंध उठविण्याच्या अनेक पद्धती आहेत. त्या अशा :(१) कार्बन कागदाच्या साहाय्याने उठविणे : यामध्ये कापडाच्या रंगाला जुळेल अशा पांढऱ्या, निळ्या लाल, काळ्या व पिवळ्या या रंगांच्या कार्बन कागदांचा उपयोग करण्यात येतो. सर्वसाधारणपणे कापडाच्या विरुद्ध रंगाचा कार्बन वापरणे इष्ट ठरते, (२) नीळ अथवा अन्य भुकटीच्या साहाय्याने उठविणे: यामध्ये बटरपेपर वा तलेकट कागदावर नक्षीची बाह्यरेषा बारीक टाचणीच्या साहाय्याने छिद्र पाडून काढण्यात येते व नंतर तो कागद कापडावर ठेवून त्यावरुन निळीची, खडूच्या भुकटीची या कोळशाच्या पुडीची पुरचुंडी करुन ती दाबून फिरविण्यात येते. नंतर छिंद्रातून पडलेल्या निळीच्या, भुकटीच्या वा पुडीच्या ठिपक्यांवरुन पेन्सिलीने किंवा शून्य नंबरच्या कुंचल्याने गिरविण्यात येत असून कोरड्या निळीऐवजी ओल्या निळीच्या द्रावणाचाही उपयोग करण्यात येतो, (३) लाकडी साच्याने छापणे : यामध्ये नक्षीयुक्त लाकडी साच्यात खडूची भुकटी व डिंकाचे पाणी यांचे मिश्रण लावून तो कापडावर दाबून ठेवण्यात येतो. पांढऱ्या वा तत्सम खुल्या रंगाच्या कापडावर खडुऐवजी गेरुची भुकटी वापरतात. या पद्धतीचा वापर प्रायः साड्यांवरील आकृतिबंधांसाठी होतो, (४) कातरठशाच्या (स्टेंसिलच्या) साहाय्याने छापणे: यामध्ये कातरठशाचा कागद कापडावर ठेवून त्यावरुन डिंक व खडू यांच्या लुकणात कुंचला बुडवुन तो फिरविण्यात येतो. याचा वापर प्रायः काळ्या गडद कापडासाठी करण्यात येतो. पांढऱ्या कापडासाठी खडूऐवजी गेरु वापरतात, (५) इस्तरीच्या साहाय्याने छापणे : यासाठी नक्षीयुक्त पारदर्शक कागदाचा वापर करतात. प्रथम हा नक्षीचा कागद कापडावर सुलट बाजूने ठेवतात व त्यावरुन गरम इस्त्री फिरवितात. त्यामुळे कापडावर तो आकृतिबंध उमटतो. याचा वापर एकदाच करता येतो, नक्षीयुक्त पारदर्शक कागद उपलब्ध होत नसेल, तर चिवट कागदावर शाईने नक्षी काढून त्याचाही वापर असाच करण्यात येतो. (६) अनुरेखनचक्राच्या (ट्रेसिंग व्हीलच्या) सहाय्याने छापणे: यासाठी प्रथम कापड ताणून घेऊन त्यावर कार्बन व त्यावर आकृतिबंधाचा कागद ठेवून व ते सर्व एकत्रित टाचणीने टाचून घेण्यात येतात. नंतर त्यावरून अनुरेखनचक्र फिरविले की कापडावर आकृतिबंध उठतो. ही पद्धत फक्त मोठ्या आणि सलग आकृतिबंधासाठीच वापरली जाते, (७) पारदर्शक कापडाच्या साहाय्याने छापणे: यामध्ये वायल, लोन, आँरगंडी, जॉर्जेट व नायलॉन यांसारख्या पारदर्शक कापडाखाली आकृतिबंध प्रत ठेवून तो आकृतिबंध पेंसिलीच्या साहाय्याने कापडावर गिरविण्यात येतो, (८) उलट टिपेच्या साहाय्याने उठविणे, यामध्ये प्रथम जाळीच्या कापडावर आकृतिबंधाची प्रत ठेवून ती दोऱ्याने टाचून घेण्यात येते. नंतर त्या आकृतिबंधाच्या रेषांनुरुप उलट टीप अगर साखळी टाका घालण्यात येतो. त्यामुळे कापडावर तो आकृतिबंध उठतो. या पद्धतीचा वापर जाळी व मखमल यांसाठी करण्यात येतो.

रंगसंगती : भरतकामात रंगसंगतीला फार महत्त्व आहे. उत्तम रंगसंगतीमुळे भरतकाम सुंदर दिसते व ते पाहणाराचे लक्ष वेधून घेते. रंगसंगती साधण्याचीही पद्धत असते. निसर्गातील विविध रंगवस्तूंचे सूक्ष्म निरीक्षण करुन ती सहजपणे हस्तगत करता येते. एखाद्या आकृतिबंधामध्ये अमुक ठिकाणी अमुकच रंग भरला पाहिजे असा दंडक नसतो, तर स्वतःची कल्पकता लढवूनही रंगाची योजना करता येते. भरतकामामध्ये आकृतिबंधाची रंगसंगती ही प्रायः कापडाच्या पार्श्वभूमीवर अवलंबून असते.

रंगसंगती साधण्याच्या दृष्टिने रंगसंगतीने पुढील प्रकार विचारात घेणे अगत्याचे ठरते. ते प्रकार असते : (१) एकरंगी, (२) दुरंगी, (३) अनेकरंगी (४) सजातीय व (५) विजातीय रंगसंगती. त्यांपैकी (१) एकरंगी रंगसंगतीमध्ये पांढऱ्या पार्श्वभूमीवर पांढऱ्या धाग्याने केलेले भरतकाम कापडाच्या पार्श्वभूमीचा जो रंग असेल त्याच रंगच्छटेत केलेले भरतकाम, पार्श्वभूमीवर कोणताही रंग असला, तरी पांढऱ्याच धाग्याने केलेल भरतकाम, आणि कोणत्याही फिक्या रंगाच्या पार्श्वभूमीवर काळ्या वा गडद रंगाने केलेले भरतकाम यांचा अंतर्भाव होतो. याचा वापर प्रायः कापकाम, सुशोभित ठिगळकाम जाळीकाम (पंचवर्क), छायाकाम व चिकनकारी यांसाठी होतो, (२) दुरंगी रंगसंगतीमध्ये काळा-पिवळा, पांढरा-निळा अथवा लाल-पांढरा अशा कोणत्याही दोन रंगांची जोडी वापरण्यात येते, (३) अनेकरंगी रंगसंगती म्हणजेच विविध रंगसंगती होय. या पद्धतीचे लोकांना विशेष आकर्षण असते. यात गर्द रंगाचे प्रमाण अधिक झाल्यास फिक्क्या रंगच्छटा वापरुन तोल सांभाळण्यात येतो. तर फिक्क्या रंगात गर्द रंग वापरुन विरोधाभास निर्माण केला जातो. प्रायः पाने, फुले, आकृत्या व निसर्गसृष्टी यांसाठी या रंगसंगतीचा वापर करण्यात येतो. या पद्धतीमुळे नैसर्गिकपणा, जिवंतपणा व विविध रंगांच्या बारीकसारीक छटा तसेच छायाप्रकाशाचा परिणाम साधला जातो, (४) सजातीय रंगसंगतीत एकाच वर्गातील म्हणजे सर्व गडद रंग फिके रंग यांतील निरनिराळ्या छटांचा वापर करण्यात येते. (५) विजातीय रंगसंगतीत परस्परविरोधी रंग उदा,. एक गडद रंग व दुसरा फिका रंग किंवा मूळ रंगातील कोणतेही दोन वा तीन रंग वापरुन भरतकाम करण्यत येते.

रंगांचे कार्य : रंग माणसाला आकर्षून घेतात. याचे कारण त्यातून होणारी भावनिर्मीती हे होय. उदा. पिवळ्या रंगातून प्रकाश, तांबड्या रंगातून भीषणता वा उष्णता, गुलाबी रंगातून प्रीती वा माधुर्य, नारिंगी रंगातून खेळकरपणा वा आनंद, हिरव्या रंगातून चैतन्य वा चिरंजीवित्व, निळया रंगातून वैभव वा शांतता, पांढऱ्या रंगातून पावित्र्य आणि काळ्या रंगातून निषेध अथवा दुःख प्रकट होत असल्यामुळे भरतकलेतून रंगाचा वापर करून सौंदर्यनिर्मिती साधता येते विशेषतः लहान मुलांसाठी करावयाच्या कपडयावरील भरतकाम किंवा चहापात्राच्छादन वा मेजावरील आच्छादन यांवरील भरतकामात नारिंग रंगाचा वापर श्रेयस्कर ठरतो; तर चादर, उशांचे अंभ्रे वा खिडक्यांचे पडदे यासांठी निळा रंग आणि लग्नसमारंभादींच्या भडक सोनेरी वा चंदेरी रंगाचे भरतकाम योग्य ठरते.

भरतकलेतील टाके: भरतकलेसाठी उपयोगात येणाऱ्या टाक्यांचे प्रकार अनेक असून संख्येनेही खूपच आहेत; शिवाय एकातून दुसऱ्या, असा नित्य नव्या टाक्यांचाही आविष्कार होतच असतो. त्यामुळे त्यांची संख्या सतत वृद्धिंगत होत राहते. टाक्यांच्या उपयोगावरून त्यांचे वर्गीकरण स्थूलमानाने पुढीलप्रमाणे करता येईलः

(१) आकृतिबंधाची बाह्यरेषा दर्शविणारे टाके : उदा., देठाचा टाका, साखळी टाका, धावदोऱ्यावरील प्रतोद टाका (व्हिप्ड रनिंग स्टिच), पिळाचा साखळी टाका ( रोप वा टिवस्टेड चेन स्टिच), दुरंगी साखळी टाका (मॅजिक वा टू कलर चेन स्टिच) इत्यादी. (२) गाठीचे टाके: उदा., परागाचा टाका, अळीचा टाका (बुलीयन स्टिच) इत्यादी. (३) शोभेचे टाके (फॅन्सी स्टिच) : उदा., बंगाली टाका, पिसाचा टाका (फेदर स्टिच), जाळीचा टाका इत्यादी. (४) भारतीय कशिदा: उदा., कच्छीभरतकाम, सिंधी टाका, कर्नाटकी कसूती इत्यादी. (५) कापकामः उदा., डोळ्याचा टाका, कातरकाम, व्हेनेशियन कापकाम, चिनी कापकाम, रेटिसिला वा इटालियन कापकाम इत्यादी. (६) सुशोभित ठिगळकाम : उदा., छायाकाम, फेल्ट, चिनी, जपानी वा स्टफ तसेच एकरंगी किंवा विविधरंगी आणि जाळीवरील सुशोभित ठिगळकाम इत्यादी. आणि (७) अरी-जरीभरतकामः उदा., अरीकाम, जरीकाम, झीगकाम, सलमा- कंकरी-टिकलीकाम, मणिकाम, बादलाकाम इत्यादी.

वरीलपैकी बरेच टाके पाश्चिमात्य पद्धतीचे असून त्यांचे स्वरूप व उपयोग यांत वैविध्य आढळून येते. भरतकामामध्ये ज्यांचा वापर विशेषत्वाने व सर्वत्र करण्यात येतो ते वैशिष्टयपूर्ण टाके असे.

(१) धावदोऱ्यावर पिळाचा टाका: हा शोभेच्या टाक्यांपैकी एक असून भरावयास सुलभ, जलद व दिसण्यात सुंदर असतो. याचे दोन प्रकार असुन याने परडया, रूमालाच्या कडा, वा मुलांच्या कपड्याच्या किनारी भरता येतात.

(२) देठाचा टाका: याला उलट टिपेचा टाका असेही म्हणतात. हा दोन प्रकारांनी भरण्यात येत असून निसर्गदृष्ये आकृती बंधातील रेषा, पानाफुलांचे देठ व पाकळया, आद्याक्षरे, अक्षरगुंफण इत्यांदीसाठी. याचा वापर होतो. गोणपाटावर लोकरीने वा जाड धाग्यांनी याने गालिचेही भरतात. संपूर्ण नक्षी देठाच्या टाक्याने भरून पार्श्वभूमी इतर टाक्यांनी भरल्यास त्याला 'कोलबर्ट वर्क' असे म्हणतात.

(३) साखळी टाका: याचे अनेक प्रकार आहेत. उदा., नागमोडी साखळीचा (झीगझॅग स्टिच) दुरंगी साखळीचा, पिळाच्या साखळीचा उघडा साखळीचा (ओपन चेन स्टीच) गुलाब साखळीचा (रोझेट चेन स्टिच), रूंद साखळीचा (ब्रॉड चेन स्टिच) व प्रतोद टाका इत्यादी. या सर्वाचाच उपयोग साडीची किनार ब्लाऊज, फ्रॉक, शाली, फुले, पाने, देठ, आकृतिबंधाची बाह्यरेषा व भरीव भाग भरण्याकडे होतो. लोकर वा जाड धागे वापरून साखळी टाक्याने तरटावर गालिचेही भरता येतात.

(४) गव्हाचा टाका (लेझीडेझी स्टिच) : या टाक्याचा आकार गव्हासारखा दिसतो म्हणून याला हे नाव पडले. एकाच रंगाच्या क्रमवार छटा एकाखाली एक घेऊन या टाक्याने भरलेली गेंदेदार फुले वेधक वाटतात. याच टाक्याने तयार केलेल्या पाकळीच्या आत विजातीय रंगाच्या धाग्याने निम्मा टाकाही घालण्यात येतो. याला 'मून लेझी' म्हणतात. गव्हाच्या ओंवीचा टाका (न्हीट इयर स्टिच) असाही एक प्रकार यात आहे.

(५) पिसाचा टाका: या टाक्याचे एकेरी, दुहेरी, तिहेरी व बंद पिसाचा टाका असे काही प्रकार असून त्यांचा उपयोग काठ-किनारीसाठी व लहान मुलांच्या फ्रॉक वर चुणीकामासारखा करण्यात येतो.

(६) माशाच्या काटयाचा टाका (फिशबोन स्टिच) हे टाके माशाच्या काटयांसारखे दिसत असल्यामुळे त्यांना हे नाव पडले, याचा आणखीही एक प्रकार आहे.

(७) हेरिंग माशाच्या काटयाचा टाका: या टाक्याचा आकार हेरिंग माशासारखा दिसत असल्यामुळे त्याला इंग्रजीत 'हेरिंग बोन स्टिच' हे नाव पङले याचे एकुण चार प्रकार आहेत. लोकर, झाड दोरा वा सुतळी यांचा वापर करून या टाक्यांनी भरतकाम केल्सास त्याला भरीवपणा येतो. विशेषतः दोन किनारपट्टयांना जोडण्यासाठी अथवा फ्रॉक किंवा मेजाच्छादन इत्यादींच्या किनारी भरण्यासाठी यांचा उपयोग होतो.

(८) परागाचा टाका: या टाक्याचे भरतकाम सुंदर व नाजूक दिसते. विशेषत : पाने, फुले, पक्षी वा निसर्गदृश्ये भरण्याकडे याचा वापर करतात. मिश्र टाका असाही याचा आणखी एक प्रकार आहे.

(९) बंगाली टाका: या टाक्याचे भरतकाम फुगीर आणि वेधक दिसते. उभा, तिरका, आडवा व पिळाचा बंगाली टाका असे प्रकार आहेत.

(१०) मिश्र टाका: या टाक्याने केलेले भरतकाम खूपच उठून दिसते म्हणून याला सर्व टाक्यांचा 'राजा' म्हणतात. फुले, पाने, पक्षी प्राणी, दृश्ये मानवी आकृती इ. या टाक्याने भरण्यात येते. दाट विणीच्या गडद कापडावर फिक्या रंगाच्या टाक्याने किंवा त्याच्या विरूद्ध प्रकाराने भरलेले भरतकाम रंगीत चित्राप्रमाणे दिसते.

(११) फुली टाका:या टाक्याचे भरतकाम कापडावर किंतान (कॅनव्हास) लावून करतात. त्यामुळे सर्व प्रकारच्या कापडावर ते होते. फुली टाक्याचा आकृतिबंध लोकरीने वा जाड धाग्यांनी भरला असल्यास त्याला चित्रजवनिकाकाम म्हणतात; तर आकृतिबंधाची पार्श्वभूमी फुली टाक्याने व मूळ आकृतिबंध टिपेच्या टाक्याने भरल्यास त्याला 'असीझी वर्क' म्हणतात. याचेही अर्ध, पुर्ण, दुहेरी व फुली टाका असे प्रकार आहेत.

(१२) कापकाम: साधेपणा, नाजुकपणा, टिकाऊपणा व वेधकता हे या भरतकामाचे वैशिष्टये आहे. या कलेचे मूळ इटलीत असून याला 'रोमन कापकाम' असेही म्हणतात. पार्श्वभूमीचे कापड आकारात कापून त्या कापलेल्यापार्श्वभूमीमुळे मुख्य आकृतिबंधाला उठाव आणणे हे याचे खास तंत्र आहे. कापकामाचे आकृतीबंध इतर भरतकामांहुन वेगळे असतात. पांढऱ्या पार्श्वभूमीवर पांढऱ्याच धाग्याने वा अन्य अशा एकरंगी, सजातीय वा विविधरंगी धाग्यानींही ते करण्यात येते. या कापकामाचे कातरकाम, व्हेनेशियन, चिनी आणि रेटिसिला कापकाम असे विविध प्रकार असून त्यांच्या पद्घतीही विभिन्न आहेत.

(१३)सुशोभित ठिगळकाम व तुकडेजोडकाम (अँप्लिकवर्क व पॅचवर्क): इंग्रजीत ज्याला पॅचवर्क (तुकडेजोडकाम) म्हणतात. ती एक अत्यंत जुनी पण आकर्षक पद्धत आहे. या पद्धतीत मूळ कापडातील वैगुण्य झाकले जाऊन त्याला उठावदारपणा येतो. या तुकडेजोडकामात कापडाला कापड जोडून एखादी वस्तू तयार करण्यात येते, तर दुसऱ्या प्रकारच्या सुशोभित ठिगळकामात कापडावर कापड ठेवून भरतकाम करण्यात येते. वेगवेगळ्या कापडाचे व आकारांचे तुकडे कापून व ते एखाद्या विशिष्ट आकृतिबंधावर ठेवून टाक्यांनी भरून केलेले हे सुशोभित ठिगळकाम आकर्षक दिसते. याचेही एकरंगी, विविधरंगी,फेल्ट, जपानी, चिनी व स्टफ असे अनेक प्रकार आहेत. यात कलात्मकतेला बराच वाव असतो.

(१५) छायाकाम: तलम कापडावर टिपेच्या टाक्याने केलेल्या भरतकामास छाया भरतकाम असे म्हणतात. हे काम मलमल, लोन, ऑरगंडी, नायलॉन, जॉर्जेट या कापडांवर गडद रंगांच्या रेशमी धाग्याने करण्यात येते. त्यामुळे छाया चांगली पडुन आकृतिबंध उठावदार दिसतो. बहुधा पांढऱ्यावर पांढरा धागा, रंगीतावर रंगीत धागा अथवा सुसंगत रंगाचा धागा वापरुन ते केले जाते. साडया व इतर अनेक प्रकारच्या कपड्यांसाठी हे वापरतात.

(१६) अरीकाम: हे जरीच्या धाग्याने करण्यात येते. हस्तभरतकलेच्या इतर टाक्यांपेक्षा हे सर्वस्वी निराळे आहे. हे तलम व रेशमी कापडावरच करण्यात येते. प्रायः सलग आकृतिबंधच यासाठी घेण्यात येतो.

(१७) जरीकाम: हे संपूर्णतः भारतीय पद्धतीचे आहे. या प्रकाराचा उल्लेख पुराणे वा संस्कृत वाड्‌मय यांत आढळते. खरे सोने व रुपे यांपासून काढलेल्या धाग्यांचा वापर करुन हे काम प्राचीन काळी करण्यात येई. विशेषतः राजे, सरदार व श्रीमंत लोकांसाठीच जरी कामाची वस्त्रे पूर्वी निर्मिली जात. अलीकडे नकली जरीधाग्यापासून हे भरतकाम करण्यात येते. याचे झरदोरी व कामदानी हे दोन मुख्य प्रकार मानले जातात. पहिला भरीव व दुसरा विरळ असतो.

(१८) यांशिवाय झीग, सलमा, कंकरी, टिकली, गोटा (मोती), खडे, मणी व बादला वापरुनही भरतकाम करण्यात येते. त्या प्रत्येकाचे स्वतःचे आगळेच वैशिष्ट्य असते.

यांत्रिक भरतकला : शिवणयंत्रे प्रचारात आल्यावर व भरतकाम व्यापारी तत्त्वावर करण्याची गरज निर्माण झाल्यानंतर यासाठी यंत्राचा उपयोग करण्यात येऊ लागला. शिवणयंत्राचा आधार घेऊन एकोणिसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धापासून त्यातील दात्रीपट्टीवर (फीड डॉग) अर्धचंद्राकृती पाय असलेली तबकडी (एम्ब्रॉयडरी प्लेट) बसून यांत्रिक भरतकामास सुरुवात झाली. अलीकडे बाजारात विविध निर्मात्यांची विविध प्रकारची भरतकामयंत्रे आली आहेत. तसेच भरतकामासाठी खास प्रकारचे शिवणयंत्रही उपलब्ध झाले आहे. त्यास 'झीगझॅग मशीन' म्हणतात.

यांत्रिक भरतकामासाठी लागणारे साहित्या :

कापड- सर्व प्रकारचे कापड, जाळी, पातळ लाकूड व शामा कातडे यांवर भरतकाम करता येते. ९,११ व १४ नंबरच्या सुया, वळलेल्या टोकांची सु.१५ सेंमी. लांबीची कात्री आणि २० ते २५ सें.मी व्यासाचा गोल यांत्रिक भरतकामासाठी वापरतात. टाक्यानुसार आकृतिबंधाची निवड केली जाते. ५० नंबरी मुलायम धागे, रंग तसेच विविध रंगच्छटांचे (शेडेड) व चकाकी असलेले धागे, ट्‌वाइल, जाड धागे, जरीधागे, मणी, लेस, रिबन, सिनेल इ. वापरुन यांत्रिक भरतकाम करता येते.

यांत्रिक भरतकाम करण्यापूर्वी यंत्रात टाक्याला जुळेल इतका ताण ठेवावा लागतो. काही यंत्रांमध्ये दात्रीपट्टी खाली करुन भरतकाम करण्याची सोय असते.

यांत्रिक भरतकामात मूळ टाके १५० आहेत. त्या आधारे अनेक नवीन टाके करता येतात. प्रायः टिपेचा टाका, विविध वर्तुळाकृती टाके (राऊंड स्टिच), टाक्यावरील टाका (विव्हिंग स्टिच), डोळ्याचा टाका, दोरव्याचा टाका (कॉर्डिंग स्टिच), बंगाली टाका, मिश्र टाका आणि लांब व आखूड टाका यांचा वापर विशेष होतो. तसेच एकरंगी वा विशेष रंगी सुशोभित ठिगळकाम, कातरकाम, कापकाम, जाळीकाम इ. भरतकामही यांत्रिक प्राकारत करण्यात येते.

सुशोभित (फॅन्सी किंवा डेकोरेटिव्ह) भरतकाम : एखाद्या वस्तूचे सौंदर्य वाढण्यासाठी तिच्यावर कलाकुसर केली जाते. सुशोभित भरतकामात अनेक प्रकारच्या वस्तू आकर्षकपणे अलंकृत केल्या जातात. टाचणीघर, फेल्टहॅटचे आच्छादन, कापडाची तसेच लोकरीची विणून केलेली खेळणी, फुले, वेगवेगळ्या आकारांचे बटवे, गालिचे, गोफ, विविध प्रकारचे मणिकाम व जरीकाम इत्यादींद्वारे सुशोभित भरतकाम करण्यात येत असल्याचे दिसून येते. टाकाऊ वस्तूंचा उपयोग करुन वेधक व कलात्मक वस्तू तयार केल्या जातात. वाळू, माशांचे खवले, रंगीत पिसे, गव्हाच्या काड्या, बांबूची पाने, लाकडाचा भुसा, नायलॉन धागे, वेगवेगळ्या आकाराच्या बिया, वेलदोड्याच्या साली अशा अनेक टाकाऊ वस्तूंचा उपयोग करण्यात येतो. सुशोभित भरतकाम करताना हस्तभरतकामाच्या टाक्यांचा उपयोग करावा लागतो. सुशोभित भरतकाम व हस्तभरतकाम यांचे एकमेकांशी पूरक संबंध आहेत. (चित्रपत्र १४,४१).

संदर्भ : 1.Dongerkery,S. Kamala, The Romance of Indian Embroidery, Bombay, 1951.

2.Enthoven. Jacqelinte,The Stiches of Creative Embroidery,New York,1968.

3. Jones M.E.A. History of Western Embroidery 1969.

4.Laury, J.R. Appligue Stitchery,New York, 1966.

5. Nanavati, J.M.Ed. The Embroidery and Beadwork of Kutch and Saurashtra, Gujrat State, 1966.

6.Williams, E.S.Heritage Embroidery, New York, 1967.

७.खळगावकर, विजया, सुशोभित भरतकला, नासिक, १९७६.

८.पुरम, प्रभावती रा. भरतकला, पुणे, १९७८.

पुरम, प्रभावती

स्त्रोत : मराठी विश्वकोश (महाराष्ट्र राज्य मराठी विश्वकोश निर्मिती मंडळ)