अंजनेरी
अंजनेरी
अंजनेरी
नासिक जिल्ह्यात नासिक-त्र्यंबकेश्वर मार्गावर नासिकपासून २२ किमी. अंतरावरील टेकडी व तिच्या पायथ्याशी वसलेला गाव. या टेकडीच्या पश्चिमेस मोठी खिंड व त्यापलीकडे त्र्यंबकेश्वराचा डोंगर आहे.
अंजनेरीपासून त्र्यंबकेश्वर ६.४ किमी. दूर आहे. अंजनेरीची टेकडी सपाट माथ्याची आहे. तिला तीन शिखरे असल्यामुळे ‘त्रिकूट’ म्हणतात. तिचा परिसर ५ चौ. किमी. चा आहे. एका शिखराला किल्ला व त्यात अंजनीदेवीचे मंदिर आहे. त्यावरून ‘अंजनेरी’ हे नाव पडले असावे. येथे आभीरांचे मांडलिक त्रिकूटक चौथ्या शतकात राज्य करीत होते.
यादवकालात अंजनेरी भरभराटलेली नगरी होती. त्या काळी तेथे जैनांची मोठी वस्ती होती. ११४१ मध्ये बांधलेले चंद्रप्रभ तीर्थंकराचे मंदिर, मठ व धर्मशाळा येथे आढळतात. एका जैन देवालयात ११४२ चा संस्कृत शिलालेख असून त्यात यादव राजपूत्र सेउणचंद्र याचा उल्लेख आहे.
ब्राह्मणी वास्तुकलेचे नमुनेही येथे भरपूर असून गणपतीची मूर्ती व शिवलिंग आढळते. राघोबादादा उन्हाळ्यात येथे राहत असत. त्या वेळी त्यांच्यासाठी बांधलेले ध्यानमंदीर, तलाव, बाह्मणतळे ही टाकी व फैलखाना येथे असून इंग्रजांनीही हे हवा खाण्याचे ठिकाण बनविले होते. १,३०९ मी. उंच असलेल्या या ठिकाणी नासिकहून आजही लोक हवा खाण्यास जातात.
जोशी, चंद्रहास
स्त्रोत: मराठी विश्वकोशअंतिम सुधारित : 7/31/2020
