खनिज तेल उत्पादन

बहुतेक सर्व खनिज तेले ही इंधने, वंगणे, डांबर व निरनिराळी खनिज तेल रसायने बनविण्यासाठी कच्चा माल म्हणून वापरली जातात. एखाद्या मोठ्या खनिज तेल उद्योगधंद्याच्या कारखान्यातून शेकडो निरनिराळे पदार्थ काढण्यात येतात. सामान्य कच्च्या खनिज तेलात शेकडो हायड्रोकार्बने असतात. या हायड्रोकार्बनांच्या रेणुभारांचा पल्ला १६ ते ५०,००० किंवा एक लाखापर्यंतही असतो. सर्वांत कमी रेणुभार नैसर्गिक वायूतील मुख्य घटक असणाऱ्या मिथेनाचा १६ असतो आणि अस्फाल्टांचा रेणवीय भार पन्नास हजार ते एक लाख या पल्ल्यात असतो

कच्च्या तेलाचे परिष्करण होत असताना प्रथम निरनिराळे उत्कलन बिंदू असणारे भाग वेगवेगळे करतात. अगदी कमी उत्कलन बिंदू असणारा भाग वायुरूप हायड्रोकार्बनांचा असतो. या भागात मिळणारी मिथेन,एथेन, प्रोपेन आणि ब्युटेन ही हायड्रोकार्बने इंधन म्हणून किंवा खनिज तेल रासायनिक पदार्थ बनविण्यासाठी कच्चा माल म्हणून वापरतात. घरगुती वापरात इंधन म्हणून वापरण्यात येणारा द्रवीकृत खनिज तेल वायू यांच्यातूनच मिळवितात. पेंटेन (पाच कार्बन अणू असलेले) ते डोडीकेन (बारा कार्बन अणू असलेले) या हायडोकार्बनांपासून गॅसोलीन तयार होते. गॅसोलिनाचे अनेक प्रकार तयार करतात. कच्च्या तेलाचा सु.४५ टक्के भाग गॅसोलीन मिळविण्यासाठी वापरण्यात येतो व दुसरा ४५ टक्के भाग इतर इंधने तयार करण्यासाठी वापरला जातो. यातील (१) केरोसीन-स्टोव्ह, दिवे, शेगड्या व डीझेल एंजिनासाठी, (२) केरोसीन व गॅसोलीन यांची मिश्रणे-जेट एंजिनासाठी, (३) वायु-तेल, डीझेल तेल, घरगुती शेगड्या व काही विशेष औद्योगिक उपयोग यांच्यासाठी, (४) उरलेली जड तेले -पाण्याची वाफ करण्यासाठी, जहाजे चालविण्यासाठी इंधन म्हणून व सिमेंट किंवा पोलाद यांसारख्या अवजड उद्योगधंद्यांत वापरतात.केरोसिनामध्ये C10 ते C14 ही हायड्रोकार्बने असतात, तर सामान्य वायु–तेलामध्ये C14 ते C20 व जड इंधन तेलात C70 ते C80 ही हायड्रोकार्बने असतात. अस्फाल्टात याहून अधिक जड हायड्रोकार्बने असतात. खनिज तेलाच्या उरलेल्या १० टक्के भागापासून इतर अनेक व विविध प्रकारचे पदार्थ मिळतात. यांमध्ये अतिशय वेगवान यंत्रात वापरण्यात येणाऱ्या अगदी हलक्या कमी श्यानतेच्या द्रवांपासून ते वाफेच्या एंजिनात वापरण्यात येणारी अतिशय श्यान तेले व अर्धघनरूप किंवा वंगण ग्रीजे येतात.नैसर्गिक अस्फाल्टे खनिज तेलापासून मिळविलेल्या अस्फाल्टांपेक्षा महाग असतात व ती क्वचितच जशीच्या तशी वापरली जातात. खनिज तेलापासून योग्य व इच्छित गुणधर्म असणारी अस्फाल्टे मिळविता येतात.

द्रवीकृत खनिज तेल वायू

(एल.पी.जी.किंवा एल.पी.गॅस). हा नुसत्या प्रोपेन किंवा ब्युटेन वायूचा किंवा दोहोंच्या मिश्रणाने बनलेला असतो. ही दोन्ही हायड्रोकार्बने सामान्य वातावरणीय दाबास वायुरूप असतात, पण त्यांच्यावरील दाब वाढविला असता ती द्रवरूप होतात. अतिशय मोठ्या आकारमानाचा वायू दाबामुळे अगदी कमी जागेत द्रवरूपात सामावता येतो.त्यामुळे तो हाताळण्याचा व त्याच्या वाहतुकीचा खर्च कमी होतो. म्हणून द्रवरूप खनिज तेल वायू हा घरगुती जळणासाठी वापरण्यात येणारे अगदी सामान्य इंधन होऊन बसला आहे. नैसर्गिक वायूपासून नैसर्गिक गॅसोलीन मिळविण्याच्या कारखान्यातून व कच्च्या तेलाच्या परिष्करणाच्या कारखान्यातून प्रोपेन व ब्युटेन हे दोन्ही वायू मिळतात. १९५०–५६ या काळात अमेरिकेत सु. ७५ टक्के द्रवीकृत खनिज तेल वायू नैसर्गिक वायूपासून व बाकीचा २५ टक्के परिष्करण कारखान्यात मिळणाऱ्या वायूंतून मिळविण्यात आला. प्रोपेन व ब्युटेन हे इतर वायूंच्या प्रवाहातून ऊर्ध्वपातनाने वेगळे केले जातात. त्यांच्याबरोबर एथेन वायू आला, तर या वायूंच्या मिश्रणाचे सामान्य वातावरणीय दाबास द्रवात रूपांतर करणे शक्य होत नाही. तसेच त्यांच्याबरोबर ब्युटेनापेक्षा जड असणारा पेंटेन आला, तर वायुवाहक नळ्यांतून तो द्रवरूप होऊन वेगळा होण्याची शक्यता असते .यामुळे प्रोपेन आणि ब्युटेन यांच्यामध्ये इतर अनावश्यक हायड्रोकार्बन वायू येऊ न देण्यासाठी त्यांचे विभाजन अगदी काळजीपूर्वक करणे आवश्यक असते.

द्रवीकृत खनिज तेलाचा उपयोग सुरुवातीला प्रामुख्याने उष्णता व शक्ती निर्माण करण्याकरिता होत होता. पुढे त्याची रासायनिक संरचना समजल्यावर तो खनिज तेल रसायनांच्या निर्मितीसाठी मोठ्या प्रमाणात वापरात येऊ लागला. हल्ली घरगुती, व्यापारी व औद्योगिक अशा भिन्न ठिकाणी तो इंधन म्हणून आणि कित्येक रासायनिक पदार्थ बनविण्यासाठी कच्चा माल म्हणून वापरतात.तसेच बस, ट्रक, ट्रॅक्टर इ. वाहतुकीच्या साधनांतही त्याचा वापर होतो.

यामध्ये विमान इंधनाचा समावेश होत

गॅसोलीन

कच्च्या तेलापासून निरनिराळ्या प्रक्रियांनी गॅसोलीन मिळवितात व त्यांना पुढीलप्रमाणे वेगवेगळी नावे देतात. (१) संद्रवण-केसिंग हेड गॅसोलीन, (२) शोषण- नैसर्गिक गॅसोलीन, (३) ऊर्ध्वपातन- सरळ मिळविलेले गॅसोलीन, (४) अल्किलीकरण- अल्किलेट, (५) बहुवारिकीकरण- बहुवारिकीकृत गॅसोलीन, (६) पुनर्घटन- पुनर्घटित गॅसोलीन, (७) औष्णिक भंजन- औष्णिक गॅसोलीन, (८) उत्प्रेरकी भंजन- उत्प्रेरक-भंजित गॅसोलीन व (९) जलभंजन- जलभंजित गॅसोलीन.बाजारात मिळणारे गॅसोलीन वरील भिन्न प्रकारांचे भिन्न प्रमाणातील मिश्रण असते. शिवाय गॅसोलिनामध्ये हवे असलेले गुणधर्म येण्यासाठी इतर काही पदार्थही त्यात मिसळलेले असतात. शेल तेल, डांबरी वाळू, गिल्सोनाइट यांच्यापासून आणि फिशरट्रॉप्स प्रक्रियांनी कोळशापासून गॅसोलीन मिळविता येते. मात्र त्यात अल्कोहॉले आणि अ‍ॅरोमॅटिके असतात. या पदार्थांपासून मिळविलेले गॅसोलीन कच्च्या तेलापासून मिळविलेल्या गॅसोलिनाच्या मानाने सध्या तरी नगण्य आहे. गॅसोलिनाचा मुख्य उपयोग मोटारी व विमाने यांच्यामध्ये इंधन म्हणून होतो. त्याचे अल्प प्रमाणात होणारे उपयोग म्हणजे सिगारेट लायटरमधील तेल, कपड्यांवरील डाग घालविण्याचे तेल, निर्जल धुलाईचे तेल, नॅप्था बनविण्यासाठी व रंगाचा विद्राव हे होत.

मोटारीत वापरण्यात येणारे गॅसोलीन २६·७० ते २२१० से.या तापमानाच्या पल्ल्यात उकळते. त्यात C5 ते C12 ही हायड्रोकार्बने असतात.उत्कलनाचा पल्ला, बाष्पनशीलता स्थैर्य, ऑक्टेन–अंक व अल्प प्रमाणात असणारे एकूण घटक यांच्यावर गॅसोलिनाचे भौतिक व रासायनिक गुणधर्म अवलंबून असतात. अंतर्ज्वलन एंजिनामधील संपीडन गुणोत्तर जसजसे वाढत जाते, तसतशी उच्च ऑक्टेन-अंकाच्या गॅसोलिनाची आवश्यकता वाढत जाते. म्हणजेच एंजिनावर पडणाऱ्या अधिकाधिक भारानुसार गॅसोलिनाचा ऑक्टेन-अंक उच्च असावा लागतो.ऑक्टेन-अंक वाढविण्यासाठी गॅसोलिनामध्ये टेट्रा एथिल लेड (टी. ई. एल.) व टेट्रा मिथिल लेड (टी.एम.एल.) मिसळतात. ऑक्टेन-अंक वाढला असता गॅसोलिनाची प्रत्याघाती पात्रता वाढते. त्यामुळे एंजिनामध्ये त्याचे ज्वलन होत असताना हातोडीच्या प्रहारांचा जसा आवाज होतो तसा खडखडाट एंजिनात होत नाही [ अंतर्ज्वलन एंजिन]. गॅसोलिनामध्ये अतृप्त (काही रासायनिक बंध मोकळे असलेल्या) हायड्रोकार्बनांचे ऑक्सिडीभवन  होऊन तयार होणारा बहुवारिकीकृत गोंद तसेच गंज निर्माण करणारे गंधक व पाणी हे पदार्थ नसावेत. गॅसोलिनामध्ये गंधकाची संयुगे असल्यास ज्वलन कोठीत सल्फर डाय-ऑक्साइड व सल्फा ट्राय-ऑक्साइड तयार होऊन त्यांपासून सल्फूरस व सल्फ्यूरिक अम्ले तयार होतात आणि एंजिनामध्ये बिघाड होतो. यामुळे गॅसोलिनामधील गंधकाचे प्रमाण ०·२५ टक्क्याहून अधिक होऊ देत नाहीत. दाहक विद्रावक वापरून गंधकाची संयुगे बाहेर काढतात. पायरोले, पिरिडिने व अ‍ॅनिलिने यांच्या स्वरूपात ०·०२ टक्क्यांपेक्षा कमी नायट्रोजन आणि अल्किल फिनॉले तसेच कार्‍बॉक्सिलिक अम्ले हे पदार्थ गॅसोलिनामध्ये असतात. ते देखील दाहक पदार्थ वापरून बाहेर काढतात. प्रज्वलनासाठी आवश्यक इतके कार्बनाचे बाष्प तयार होण्यासाठी गॅसोलिनामध्ये बाष्पनशीलता असावी लागते. बाष्पनशीलता वर्षातील निरनिराळ्या हवामानांच्या ऋतूंमध्ये वेगवेगळी असावी लागते. गॅसोलिनामध्ये ब्युटेन व पेंटेन मिसळून ती योग्य इतकी करण्यात येते. एंजिन अगदी उत्तम रीतीने चालावे म्हणून औष्णिक भंजन करून सुधारणा केलेले गॅसोलीन, उत्प्रेरकी भंजन करून मिळविलेले किंवा पुनर्घटन केलेले अ‍ॅरोमॅटिकयुक्त गॅसोलीन व सरळ मिळविलेले गॅसोलीन यांचे मिश्रण वापरतात. गॅसोलिनाचे ऑक्सिडीभवन होऊ नये म्हणून त्यात प्रतिऑक्सिडीकारक [ ऑक्सिडीभवन] मिसळतात.

वैमानिकी गॅसोलीन

सरळ मिळविलेल्या गॅसोलिनाचे विशिष्ट प्रकाराने वेगळे केलेले निवडक भाग व अल्किलेटे यांच्या मिश्रणापासून वैमानिकी गॅसोलीन तयार करतात. त्यात मुख्यत्वेकरून आयसोपॅराफीन अल्किलेटे आणि अ‍ॅरोमॅटिके असतात. टोल्यूइन व आयसोपेंटेन यांसारखी सापेक्षत: शुद्ध हायड्रोकार्बने त्यात मिसळतात. वैमानिकी गॅसोलीन २७० ते १७०० से. तापमानाच्या पल्ल्यात उकळते. विमानांच्या निरनिराळ्या प्रकारांनुसार या गॅसोलिनाचे प्रत्याघाती गुणधर्म ठरवून दिलेले असतात. त्यातील हायड्रोकार्बने ओलेफिनिक नसल्यामुळे ऑक्सिडीभवनास अपोआपच प्रतिरोध निर्माण होतो. या गॅसोलिनामध्ये दर गॅलनामये ४·६ मिलिलिटर इतके टेट्रा एथिल लेड असू शकते. त्यात गोंद तयार होऊ नये आणि ते जास्त वेळ साठवून ठेवता यावे म्हणून तसेच त्यातील टेट्रा एथिल लेडाचे ऑक्सिडीभवन होऊ नये म्हणून त्यात प्रतिऑक्सिडीकारक व गंजविरोधी द्रव मिसळलेले असतात. हे गॅसोलीन लाल, निळ्या, जांभळ्या व हिरव्या अशा विविध रंगांत मिळते. उच्च प्रतीचे गॅसोलीन प्रवासी व संरक्षण दलांच्या विमानांसाठी तर सापेक्षत: हलक्या प्रतीचे खाजगी व लहान विमानांसाठी वापरतात. मोठाल्या विमानांना उच्च ऑक्टेन-अंकाचे गॅसोलीन लागते. मात्र जेट एंजिनांच्या साहाय्याने विमाने उडू लागल्यापासून वैमानिकी गॅसोलिनाची विमानांकरिता असलेली मागणी कमी झाली आहे.

केरोसीन

प्रका4श मिळविण्यासाठी दिव्यात, उष्णता मिळविण्यासाठी शेगड्यांमध्ये व स्टोव्हमध्ये घरगुती इंधन म्हणून केरोसीन वापरतात. केरोसिनाला दिव्याचे तेल, मिट्टीका तेल, रॉकेल, घासलेट या नावांनी देखील ओळखतात. ट्रॅक्टर, जेट एंजिन व रॉकेट यांच्यात इंधन म्हणून, तसेच तण जाळण्यासाठी आणि कीटकनाशकांत केरोसीन वापरतात. कच्च्या खनिज तेलापासून ऊर्ध्वपातनाने केरोसीन मिळवितात. १६६० ते २८८० से. या तापमानास केरोसीन उकळते. बाजारात मिळणाऱ्या केरोसिनाच्या उकळण्याचा पल्ला कमी असतो. त्याचे वि.गु. ०·८ असून सु -३१.५० से. तापमानापर्यंत केरोसीन द्रवरूप असते. केरोसीन C10 ते C14 या पल्ल्यातील पॅराफिनी व नॅप्थिनी हायड्रोकार्बनांचे बनलेले असते. ट्रॅक्टरांमध्ये वापरल्या जाणाऱ्या केरोसिनाव्यतिरिक्त इतर केरोसिनांत अ‍ॅरोमॅटिक संयुगांचा अंश कमी असणे इष्ट असते. दिव्यांमध्ये वापरण्यासाठी पॅराफिनयुक्त केरोसीन अधिक योग्य असते. कारण त्यात अ‍ॅरोमॅटिक संयुगे व नॅप्थिने असल्यास ज्योत धुरकट होते.एखाद्या विशिष्ट केरोसिनाच्या दिव्यात धूर न होता निर्माण झालेल्या ज्योतीची मिमी.मध्ये मोजण्यात आलेली उंची म्हणजे धूम्रबिंदू, हा त्या केरोसिनाचा महत्त्वाचा गुणधर्म होय. मागणीनुसार केरोसिनाचा धूम्रबिंदू १५ ते ३५ पर्यंत असतो. ठिणगी आणि हवा यांच्या सान्निध्यात उत्पादाची वाफ ज्या तापमानास जळू लागते त्यास प्रज्वलन बिंदू म्हणतात. केरोसिनाचा प्रज्वलन बिंदू सु. २२·८० से. च्या खाली असतो. केरोसिनाचा वापर घरात होत असल्यामुळे स्फोट होऊ नये म्हणून सावधगिरीच्या दृष्टीने प्रज्वलन बिंदू उच्च असणे, सक्तीचे करण्यात आलेले आहे. दिव्याच्या वातीतून तेल व्यवस्थितपणे टोकापर्यंत पोहोचायचे असेल, तर त्याची श्यानता २ सेंटिपॉइजपेक्षा [ श्यानता] कमी असावी लागते, तसेच बाष्पनशील नसलेल्या पदार्थांचे प्रमाण कमी असावे लागते. हवेचे प्रदूषण होऊ नये म्हणून त्यातील गंधकाचे प्रमाण कमी असावे लागते. हलक्या दर्जाचे व अशुद्ध प्रकारचे केरोसीन तांबड्या रंगाचे असते.

नॅप्थे

औद्योगिक नॅप्थे हायड्रोकार्बनांच्या जटिल मिश्रणाचे बनलेले असतात. नॅप्थे म्हणजे खनिज तेलापासून मिळणारे विद्रावक, तरलक व वाहक होत. त्यांची प्रतत्यांच्या विद्रावकतेवर (विरघळविण्याच्या क्षमतेवर) ठरवितात. कॉरी-ब्युटिनॉल अंकाने त्यांची विद्रावकता दर्शवितात. ज्या नॅप्थ्यांचा कॉरी-ब्युटिनॉल अंक ४५ किंवा त्यापेक्षा कमी असतो, ते अ‍ॅलिफॅटिक नॅप्थे होत. अ‍ॅलिफॅटिक, अ‍ॅरोमॅटिक, मध्यम व गंधहीन असे नॅप्थ्यांचे प्रकार आहेत.

कच्च्या तेलाच्या परिष्करणात ज्या भागातून गॅसोलीन, केरोसीन हे पदार्थ मिळवितात ते भाग म्हणजे नॅप्थे होत. खनिज तेल उद्योगधंद्यात यांनाच नॅप्थे असे म्हणतात. कच्च्या खनिज तेलाचे उत्प्रेरकी भंजन करून मिळविलेल्या ऊर्ध्वपातितांपासून व पुनर्घटित हायड्रोकार्बनांपासून विद्रावक-निष्कर्षणाने (एखाद्या विद्रावकात विरघळवून मिश्रणातील घटक वेगळे करण्याने) नॅप्थे मिळवितात.शेष उत्प्रेरकी पुनर्भूत हायड्रोकार्बनांचे विभाजन करून उच्च विद्रावकतेचे नॅप्थे मिळवितात. त्यांच्यात अल्किल नॅप्थॅलिनांचे प्रमाण उच्च असते. बेंझीन, टोल्यूइन आणि झायलीन या दर्जाचे नॅप्थे अ‍ॅरोमॅटिक असून त्यांचा कॉरी-ब्युटिनॉल अंक ९८ पेक्षा अधिक असतो. टोल्यूइन व झायलीन यांच्याशी तुल्य अशी विद्रावकता असणारी अल्किल नॅप्थॅलिनेसुद्धा अ‍ॅरोमॅटिक नॅप्थांच्या गटात मोडतात. मध्यम प्रकारचे नॅप्थे हे सरळ मिळविलेल्या नॅप्थ्यांचे इतर नॅप्थ्यांशी मिश्रण करून तयार करतात. त्यांचेही कॉरी–ब्युटिनॉल अंक ४५ ते ९८ यांमध्ये असतात. गंधहीन नॅप्थ्यांचा विद्रावकता हा गुणधर्म विचारात न घेता, गंधहीनता हाच गुणधर्म महत्त्वाचा समजला जातो. बहुतेक सर्व उच्च विद्रावकात असणारे म्हणजे अ‍ॅरोमॅटिक नॅप्थे एकेकाळी कोळशाच्या डांबरापासून मिळवीत असत. उत्प्रेरकी भंजन व उत्प्रेरकी पुनर्घटन या प्रक्रिया प्रचारात आल्यानंतर खनिज तेलापासून अ‍ॅरोमॅटिक नॅप्थे मिळविण्यात येऊ लागले. त्यांच्यापैकी मुख्य म्हणजे टोल्यूइन, झायलीन आणि बेंझीन होत. पैकी बेंझिनाच्या वाफा विषारी असल्यामुळे ते तितकेसे वापरत नाहीत. अ‍ॅलिफॅटिक विद्रावक (उदा., खनिज स्पिरिटे) कच्च्या तेलाचे ऊर्ध्वपातन करून मिळवितात. ते अत्यंबिंदू (पूर्णपणे ऊर्ध्वपातित होण्यासाठी लागणारे तापमान) सु. २०४० से. असणाऱ्या एका प्रवाहाच्या स्वरूपात अथवा हलक्या नॅप्थ्यांच्या (अंत्यबिंदू सु.१२१० से.) व जड नॅप्थ्यांच्या (अंत्यबिंदू सु. २०४० से.) भिन्न भागांत मिळतात. अशा रीतीने मिळविलेल्या नॅप्थ्यांचे इच्छित तापमानाच्या पल्ल्यात उकळणाऱ्या अंशांमध्ये ऊर्ध्वपातनाने पुन्हा विभाजन करतात [ नॅप्था].

जेट इंधने

ही इंधने गॅसोलीन व केरोसीन यांच्या मधल्या कक्षेत मिळतात. ती गॅसोलीन आणि केरोसीन यांच्या उत्कलनाच्या बिंदूंच्या मधल्या तापमानास उकळतात. जेट इंधने प्रवासी वाहतुकीच्या व्यापारी विमानांत व संरक्षक दलाच्या विमानांमध्ये वापरण्यात येतात. जेट इंधनांचा गोठणबिंदू –४०० ते –६०० से. इतका कमी असावा लागतो. जेट इंधनात पुढील गुणधर्म असावे लागतात : (अ) ते कुठल्याही वातावरणात आणि परिस्थितीत सहज प्रज्वलित करता यावे, ( आ) ते स्थिरपणे व नियमित जळावे, ( इ) न विझता किंवा स्फोट न होता जळावे, (ई) त्यापासून धूर, काजळी अथवा इतर पदार्थ निर्माण होऊ नयेत, (उ) त्याचा फवारा उत्तम प्रकारचा असावा, (ऊ) त्यात भरपूर उष्णता देण्याचा गुणधर्म असावा व (ए) त्याचा बाष्पदाब व गोठणबिंदू हे कमी असावेत. या सर्व गरजा पॅराफिनी केरोसीन अथवा ज्यांच्यातील अ‍ॅरोमॅटिक संयुगांचा एकूण अंश २५ टक्क्यांपेक्षा कमी असेल, अशी केरोसीन आणि गॅसोलीन यांची मिश्रणे पुऱ्या करू शकतात. संरक्षक दलाच्या जेट विमानात केरोसीन आणि कमी ऑक्टेन-अंकाचा सरळ मिळविलेला नॅप्था यांचे ३० : ७० या प्रमाणाचे मिश्रण वापरतात (याला अमेरिकेत जेपी-४ म्हणतात). जेट इंधनाची प्रत रीड बाष्पदाबाने दर्शवितात. जेट इंधनाचा रीड बाष्पदाब १ ते १·५ किग्रॅ. इतका असतो. तुलनेसाठी सांगायचे झाल्यास केरोसिनाचा रीड बाष्पदाब ०·०५ किग्रॅ., शक्तिशाली केरोसिनाचा ०·२५ किग्रॅ. वैमानिकी स्पिरिटाचा २·७५ ते ३·५० किग्रॅ. व मोटार-स्पिरिटाचा  ३ ते ६ किग्रॅ. असतो.

निवडक कच्च्या खनिज तेलाचे ऊर्ध्वपातनाने विभाजन होत असताना मिळणाऱ्या दोन प्रवाहांचे मिश्रण करून जेपी-४ तयार करतात. २८७·८० से. अंत्यबिंदू असणाऱ्या केरोसिनामध्ये शुद्ध नॅप्था मिसळवून जेपी-४ तयार करतात. रीड बाष्पदाब योग्य इतका करण्यासाठी या मिश्रणात काही प्रमाणात हलके गॅसोलीन व ब्युटेन मिसळतात. ही इंधने जेट एंजिनांना नुसती शक्तीच पुरवीत नाहीत, तर त्यांना थंडही करतात. उडत असणाऱ्या जेट विमानातील एंजिनामध्ये तापमान सु. २०४० से. इतके उच्च असू शकते. याचा अर्थ ही इंधने उच्च तापमनासदेखील स्थिर असावी लागतात. त्यांत तयार होणारा गोंद नाहीसा करण्यासाठी व त्यांचे ऑक्सिडीभवन होऊ म्हणून नये त्यांमध्ये ऑक्सिडीभवनरोधी पदार्थ मिसळतात.

डीझेल इंधने

डीझेल एंजिनाच्या प्रकारानुसार निरनिराळ्या प्रतींची डीझेल इंधने तयार करण्यात येतात. डीझेल एंजिनांचे तीन प्रकार आहेत. (अ) कमी वेगाची एंजिने दर मिनिटाला ५०० आवर्तने पूर्ण करतात. ती जागच्या जागी स्थिर ठिकाणी चालणाऱ्या  तसेच मोठ्या आकाराच्या सागरी यंत्रांमध्ये वापरतात. (आ) मध्यम वेगाची एंजिने दर मिनिटाला ५०० ते १,५०० आवर्तने पूर्ण करतात. अशी एंजिने ट्रॅक्टर, शक्तिशाली फावडी, रेल्वे एंजिने, सागरी वाहतुकीच्या साधनातील वीजनिर्मितीची यंत्रे, पंप व औद्योगिक संयंत्रात वापरतात. (इ) उच्च गतीची एंजिने दर मिनिटाला १,५०० पेक्षा अधिक आवर्तने पूर्ण करतात. ती मोटार–ट्रक, बसगाड्या यांत वापरतात. डीझेल इंधन वापरण्याचे तंत्र गॅसोलीन वापरण्याच्या तंत्रापेक्षा वेगळे असते. गॅसोलीन एंजिनामध्ये इंधनाची हवेबरोबर वाफ होते आणि हवेबरोबर तयार होणारे स्फोटक मिश्रण ज्वलन कोठीत जाते व तेथे विजेच्या ठिणगीने ते पेटविले जाते. डीझेल एंजिनात इंधन हवेमध्ये अंत:क्षेपित केले जाते व हवा आणि इंधन यांचे मिश्रण पेट घेण्याच्या बिंदूपर्यंत संपीडित केले (दाबले) जाते. संपीडनाने प्रज्वलन आपोआप होते, त्यासाठी विजेच्या ठिणगीची आवश्यकता नसते. मात्र डीझेल इंधनाच्या अंत:क्षेपित मिश्रणाने ज्वलन कोठीत पोहोचताच संपीडन होताच सहज पेटावे लागते. डीझेल इंधनामध्ये आवश्यक असणारे गुणधर्म अशा रीतीने गॅसोलीन इंधनांच्या अगदी विरुद्ध प्रकारचे असतात.

डीझेल इंधनाचा सर्वांत महत्त्वाचा गुणधर्म म्हणजे त्याची प्रज्वलनशीलता म्हणजे अंत:क्षेपणाची वेळ व स्वयंप्रज्वलन या दोहोंमध्ये कुठलाही वेळ न लावता या इंधनाने अगदी झटकन पेट घेऊन सहज व सुलभतेने जळत राहणे. या इंधनाची प्रत दर्शविण्यासाठी सिटेन-अंक वापरतात. सिटेन म्हणजे एन–हेक्झाडिकेन (C16H34) होय. ते डीझेल एंजिनामध्ये चांगले उपयुक्त असते, पण गॅसोलीन एंजिनामध्ये अयोग्य असते. सिटेन–अंकाच्या प्रमाणामध्ये सिटेनाला १०० क्रमांक दिलेला असतो. आल्फा-मिथिल नॅप्थॅलीन (C10H7CH3) हे अगदी निकृष्ट दर्जाचे डीझेल इंधन असल्यामुळे त्याचा सिटेन-अंक शून्य असतो. कुठल्याही डीझेल इंधनाचा सिटेन–अंक म्हणजे त्यामध्ये असणाऱ्या हायड्रोकार्बनांच्या मिश्रणातील सिटेनाची टक्केवारी होय.

कमी वेगाच्या एंजिनामध्ये २५ ते ४० सिटेन–अंकाचे, मध्यम वेगाच्या एंजिनात सु. ४५ सिटेन-अंकाचे व अतिशय वेगवान एंजिनात ५० ते ६० सिटेन-अंकाचे डीझेल इंधन लागते.जरूरीपेक्षा जास्त सिटेन-अंकाचे डीझेल वापरल्यास एंजिनाच्या कार्यक्षमतेमध्ये अधिक काहीच सुधारणा होत नाही. उलट अर्ध-डीझेल किंवा मिश्र-डीझेल एंजिनात ६० पेक्षा जास्त सिटेन–अंकाचे डीझेल वापरल्यास ते अनिष्ट व त्रासदायक ठरते.

उत्प्रेरकी भंजन करून मिळविलेल्या जड ऊर्ध्वपातितांपासून सामान्यत: डीझेल इंधने बनवितात. या ऊर्ध्वपातितांचा सिटेन-अंक कमी असतो, परंतु त्यांत अ‍ॅमिल नायट्रेटे व कार्बनी पेरॉक्साइडे यांच्या मिश्रणापासून तयार झालेली कार्बनी नायट्रेटे मिसळून तो वाढविता येतो. डीझेल इंधनांची कार्यक्षमता त्यांच्यात एथिल ईथर मिसळूनसुद्धा वाढविता येते. डीझेल इंधनांचा अर्धवट जळून धूर निर्माण होण्याचा अवगुण त्यांचा उत्कलनाचा पल्ला कमी करून नाहीसा करण्यात येतो. यासाठी त्यांमध्ये व्यापारी गॅसोलिनासारखे पदार्थ मिसळतात. डीझेल इंधने स्वत: स्थिर असूनदेखील इतर इंधनांबरोबर त्यांचे मिश्रण केलेले असल्यामुळे कधीकधी त्यांच्यात घन पदार्थांचे अवक्षेपण (साका खाली बसण्याची क्रिया) सुरू होते. अवक्षेपण होऊ नये म्हणून ऑक्सिडीभवनरोधी आणि संक्षारण होऊ नये म्हणून संक्षारणरोधी पदार्थ त्यांत मिसळतात. डीझेल इंधनाचे इतर महत्त्वाचे गुणधर्म म्हणजे श्यानता, प्रवाहबिंदू व त्यातील गंधकाचे प्रमाण. श्यानता नसल्यास पंप गळण्याची शक्यता निर्माण होते. श्यानतेवर पंप चालविण्याची शक्ती अवलंबून असते. अंत:क्षेपणाच्या तोटीतून बाहेर पडणाऱ्या इंधनाच्या कणांचे अाकारमानही श्यानतेवर अवलंबून असते. कमी तापमानास इंधन द्रवरूप राखण्याच्या दृष्टीने प्रवाहबिंदू महत्त्वाचा असतो; संक्षारक होऊ नये म्हणून इंधनात गंधक नसावे.

वंगण तेले

उपयोगांनुसार यांचे एंजिन तेल, मशिन तेल, मोटार तेल, टरबाइन तेल, रंग तेल, संक्षारक तेल, चर्म तेल असे अनेक प्रकार आहेत. मात्र हे सर्व प्रकार मुख्यत्वेकरून पुढील तीन गटांत पडतात. (अ) थांबून थांबून, अधूनमधून चालणाऱ्या यंत्रांत वापरण्यात येणारी वंगण तेले, उदा., मोटारी व विमाने यांतील वंगणे. (आ) सतत एकसारख्या चालत राहणाऱ्या  यंत्रांतील वंगणे, उदा., टरबाइनामधील वंगणे. (इ) वंगणी तेलांच्या भागांपासून मिळविलेली परंतु वंगणाव्यतिरिक्त इतर कामांसाठी उपयोग होत असणारी, उदा., उष्णता किंवा विद्युत् रोधक पदार्थ व जलीय तेले (ज्यांच्या दाबाचा विविध उपकरणांमध्ये उपयोग करण्यात येतो अशी सामान्यत: कमी श्यानता असलेली तेले) बनविण्यासाठी वापरण्यात येणारी वंगण तेले व औषधी तेले. पहिल्या प्रकारच्या तेलाच्या श्यानतेमध्ये तापमान बदललेले असताना थोडासुद्धा फेरफार होऊन चालत नाही. यंत्र चालवून या तेलाचा साचलेला गाळ व त्यात पडलेले इतर पदार्थ बाहेर काढण्यासाठी तेल वरचेवर बदलतात. त्यामुळे सतत चालत असणाऱ्या यंत्रातील वंगण तेलामध्ये लागणारे स्थैर्य पहिल्या प्रकारच्या वंगण तेलामध्ये आवश्यक नसते. सतत चालणाऱ्या यंत्रातील वंगण तेलामध्ये मोठे स्थैर्य असावे लागते, मात्र त्याचा श्यानता गुणांक कमी असला तरी चालतो. कारण अशी यंत्रे सामान्यत: स्थिर अशा नियंत्रित तापमानास चालत असतात. हीच परिस्थिती तिसऱ्या प्रकारच्या वंगण तेलांच्या बाबतीत असते.

 

ज्यामध्ये उच्च श्यानता गुणांकाच्या वंगण तेलाचे अंश असतात, अशा पॅराफिनी व मिश्र प्रकारच्या कच्च्या तेलापासून पहिल्या प्रकारची वंगण तेले मिळवितात. उच्च दर्जाचे स्थैर्य असणारे अंश ज्यामध्ये असतात, अशा अस्फाल्टी खनिज तेलापासून इतर दोन प्रकारची वंगण तेले मिळवितात. कच्च्या तेलाचे निर्वात परिस्थितीत ऊर्ध्वपातन करून वंगण तेले मिळवितात. निर्वात परिस्थितीत ऊर्ध्वपातन केल्यास तेलांची श्यानता कमी न होता व त्यांत इतर अनावश्यक गुणधर्म न येता तेलांचे भंजन होते. इच्छित ऊर्ध्वपातिते आणि शेष अंश मिळाल्यावर ऊर्ध्वपातनाची क्रिया थांबवितात. अशा रीतीने वंगण तेलाच्या भागाचे ऊर्ध्वपातित वंगण व शेष वंगणे असे दोन भाग करता येतात.या दोन भागांपैकी प्रत्येकापासून स्वतंत्रपणे किंवा एकमेकांत मिसळून अनेक पदार्थ तयार करतात. कधीकधी ऊर्ध्वपातित आणि शेष वंगण भाग बाजारात विक्रीसाठी तसेच आणतात. त्यांना उदासीन तेले व ज्वलन कोठी तेले म्हणतात. कच्च्या तेलाच्या ज्या भागातून वंगण तेले मिळतात तो भाग अस्फाल्ट, मेण व तेल यांचे जटिल मिश्रण असते. मात्र या पदार्थाचा निरनिराळ्या खनिज तेलांतील अंश भिन्न असतो. पॅराफिनी तेलामध्ये अस्फाल्ट जवळजवळ नसते, तर अस्फाल्टी तेलामध्ये मेण जवळजवळ नसते. यामुळे ज्या प्रकारचा माल पाहिजे असेल त्यानुसार ठराविक प्रकारच्या खनिज तेलाचे परिष्करण करणे उचित असते [वंगणे].

ग्रिजे आणि संयुक्त तेले

संयुक्त तेले ही खनिज तेले आणि प्राणी व वनस्पती यांच्यापासून मिळविलेली चरबी यांची मिश्रणे होत. कधीकधी त्यांना द्रवरूप वंगणे असेही म्हणतात.वंगणातील जैव चरबींच्या प्रमाणावर संयुक्त तेले व वंगण तेले यांतील फरक अवलंबून असतो. पूर्वी ग्रिजे म्हणजे साबणांचे वंगण तेलातील विद्राव अशी त्यांची व्याख्या करीत. ती घनरूप किंवा अर्धघनरूप असतात.ज्या ठिकाणी द्रवरूप वंगणे वापरणे इष्ट नसते तेथे ग्रिजे वापरतात. हल्लीच्या ग्रिजांमध्ये साबणाऐवजी, ग्रॅफाइट, ‍अ‍ॅस्बेस्टस, रेझीन व कृत्रिम रीतीने तयार केलेले इतर पदार्थ असतात.म्हणून वंगण तेलांचे वंगणी गुणधर्म कमी होऊ न देता त्यांची श्यानता वाढविणाऱ्या पदार्थांची वंगण तेलातील मिश्रणे म्हणजे ग्रिजे होत.

ग्रिजांमधील मुख्य घटक म्हणजे वंगण तेले व त्यांना घनरूप करणारे पदार्थ हे होत. ग्रिजांमध्ये कधीकधी भरीचे पदार्थ आणि भेसळ पदार्थ पण असतात. खनिज तेलापासून मिळविलेल्या मूळ भागामध्ये निरनिराळे पदार्थ मिसळून ग्रीज बनविण्याच्या किटलीमध्ये ग्रीज तयार करतात. या पदार्थांच्या प्रतींवर तसेच त्यांना एकत्र मिसळविण्याच्या प्रकारांवर म्हणजेच दाब, तापमान, वेळ व वेग यांच्यावर ग्रिजांचे गुणधर्म अवलंबून असतात. ग्रीज तयार करण्याच्या किटल्या हवेत उघड्या ठेवून प्रक्रिया केली तरी चालते. परंतु सामान्यत: दाब सहन करणाऱ्या मोठ्या बंद भांड्यांतच ते तयार करतात [ वंगणे].

मेण

खनिज तेलापासून मिळणारे मेण पॅराफिनी आणि सूक्ष्मस्फटिकी अशा दोन प्रकारांचे असते. पॅराफिनी मेणाची स्फटिकी संरचना स्पष्ट असून त्याचे स्फटिक ढोबळ आकारमानाचे असतात, तर सूक्ष्मस्फटिकी मेणाचे स्फटिक मोठ्या शक्तीच्या सूक्ष्मदर्शकानेच दिसू शकतात. पॅराफिनी मेण खनिज वंगण तेलाच्या नीच तापमानास उकळणाऱ्या  अंशापासून, तर सूक्ष्मस्फटिकी मेण त्याच्या उच्च तापमानास उकळणाऱ्या  अंशापासून मिळवितात.पॅराफिनी मेणाचे उत्कलन बिंदू ४०·५० ते ६५·५० से. व सूक्ष्मस्फटिकी मेणाचे ६५·५० ते ९०·५० से. असे असतात. निरनिराळ्या मेणांतील हायड्रोकार्बनांच्या रासायनिक संरचना भिन्न असल्यामुळे कुठल्याही एका मेणाच्या वितळबिंदूचा व त्याच्या उत्कलन बिंदूचा संबंध सरळ स्वरूपाचा नसतो. मात्र सूक्ष्मस्फटिकी मेणांचे वितळबिंदू पॅराफिनी मेणांच्या वितळबिंदूंपेक्षा उच्च असतात. वंगण तेलाचे अगदी खालच्या तापमानास उकळणारे अंश हे त्या तापमानास द्रवरूप असतात. त्यामुळे त्यामध्ये कुठलेही विद्रावक न वापरता केवळ तो भाग अधिक थंड करून त्यात घट्ट झालेले पॅराफिनी मेण गाळून बाहेर काढता येते. मात्र उच्च तापमानास उकळणारे भाग विद्रावक वापरून विरळ करावे लागतात.

मेण बाहेर काढण्यासाठी विद्रावक म्हणून नॅप्थे वापरतात. पॅराफिनी मेण कमी तापमानास उकळणाऱ्या खनिज तेलाच्या भागातून गाळून बाहेर काढता येते, तर सूक्ष्मस्फटिकी मेण केंद्रोत्सारण (एखाद्या अक्षाभोवती मिश्रण फिरते ठेवून त्यातील घटक द्रव्ये अलग करण्यासाठी केंद्रापासून दूर ढकलणाऱ्या प्रेरणेचा उपयोग करणारी क्रिया) करून मिळवितात. नॅप्थे विद्रावक म्हणून वापरल्यास पॅराफिनी व सूक्ष्मस्फटिकी मेणांच्या मधल्या अवस्थेतील मेणे जाळून किंवा केंद्रोत्सारणाने बाजूला काढता येत नाहीत, अशा प्रसंगी ऊर्ध्वपातनाने विभाजन करूनच वेगवेगळ्या प्रकारची मेणे मिळवावी लागतात. मेण बाहेर काढण्यासाठी हल्ली मिथिल-एथिल कीटोन व टोल्यूइन यांची मिश्रणे किंवा प्रोपेन हे विद्रावक वापरतात. त्यांचे प्रवाहबिंदू व विद्राव थंड करण्याचे तापमान यांच्यामध्ये अगदी कमी फरक असतो. त्यामुळे नॅप्थ्यांच्या विद्रावातून मेण मिळविण्यापेक्षा या पदार्थांच्या विद्रावांतून ते थंड केले असता मेण अगदी सहज व अधिक सुलभतेने गाळून बाजूला करता येते. मेणबत्त्या, कागदी वेष्टणे, खडू, शाई, दारूगोळा इत्यादींसाठी मेण वापरतात. मऊ अर्धघन खनिज तेल मेण (पेट्रोलियम जेली) औषधी मलम तयार करण्यासाठी वापरतात [ मेण].

उष्णता मिळविण्यासाठी वापरण्यात येणारी तेले व शेष इंधन तेले

इंधन तेले ही निरनिराळ्या प्रतींची ऊर्ध्वपातिते व खनिज तेलातील अवशिष्ट भाग यांची बनलेली असतात. औद्योगिक भट्ट्यांतील तेले व घरगुती शेगड्यांतील तेले म्हणून ऊर्ध्वपातिते वापरण्यात येतात. भंजन करण्याच्या संयंत्रातील आवर्तनी वायु-तेलावर योग्य अशा क्रिया करून (उदा., मृत्तिकांतून गाळून किंवा जलपरिष्करण करून) इंधन तेले मिळवितात. गाळाचे विसरण (रेणूंच्या गतीमुळे एकमेकांत आपोआप मिसळण्याची क्रिया) करणारे पदार्थ त्यात मिसळतात. तसेच त्यांची कार्यक्षमता वाढविण्यासाठी त्यात ट्राय क्रेसिल फॉस्फेट घालतात.

हलकी औद्योगिक तेले म्हणून वापरण्यात येणारी ऊर्ध्वपातित इंधने ही भट्ट्यांच्या तेलांसारखीच असतात. मात्र त्यांचे उत्कलनाचे पल्ले मोठे असतात.ती मूळच्या किंवा भंजित अशा हलक्या व जड वायुतेलांची मिश्रणे असतात. औष्णिक भंजन करून मिळविलेली ऊर्ध्वपातिते स्थिर करण्यासाठी दाहक सोडा व दाहक पोटॅश यांच्या संहत विद्रावाने धुऊन काढतात. ऊर्ध्वपातित इंधनांना प्रज्वलन करण्यापूर्वी तापवावे लागत नाही. या इंधनांची कार्यक्षमता वाढविण्यासाठी त्यांच्यात स्थैर्य आणणारे, विसरण करणारे, संक्षारणरोधी, प्रज्वलन सुधारणारे वगैरे पदार्थ मिसळतात.

शेष इंधन तेले मुख्यत्वेकरून परिष्करणातील उप-उत्पाद होत. कच्च्या तेलाचे ऊर्ध्वपातन, उत्प्रेरकी भंजन, औष्णिक भंजन व कोक तयार करणे या क्रिया करणाऱ्या संयंत्रातील शेष भागांतून शेष इंधन तेले मिळतात. ज्या खनिज तेलांपासून ती मिळविली जातात त्यांच्या पेक्षा स्वस्त दराने ती विकली जातात. सामान्य शेष इंधन तेले म्हणजे कच्च्या तेलापासून नेहमीच्या परिष्करणात मिळणाऱ्या सर्वांत जड अंशांची मिश्रणे होत. सध्या उपलब्ध असलेल्या तंत्रांनी त्यांच्यापासून उच्च प्रतीचे पदार्थ मिळविता येत नाहीत. त्यांच्यामध्ये गाळ व पाणी ही असतात.त्यांना तरंगत ठेवून खालच्या भागातील तेल भट्ट्यांमध्ये पाठवितात. त्यांतील गंधकामुळे तसेच त्यांच्या राखेत व्हॅनॅडियम व सोडियम असल्यास त्यांमुळेही संक्षारण होते. संक्षारणामुळे सु. ५३८० से.च्या पेक्षाही अधिक तापमानास चालणाऱ्या बाष्पित्राच्या (बॉयलराच्या) अतितप्त भागात बिघाड निर्माण होतो. प्रवासी वाहनांत व वायू टरबाइनांमध्ये वापरण्यात येणारी तेले निवडक कच्च्या तेलापासून मिळवितात. त्यांच्यात होणारे संक्षारक मॅग्नेशियमयुक्त पदार्थ मिसळून थांबविण्यात येते. त्यांच्या राखेपासून भट्ट्यांच्या भिंतींना अपाय होत असेल, तर त्यांचे वितळबिंदू उच्च करण्यासाठी त्यांत योग्य असे इतर पदार्थ मिसळतात. शेष इंधन तेलांचा उपयोग जागच्या जागी काम करणाऱ्या वाहनांतील बाष्पित्रांमध्ये उष्णता निर्माण करण्यासाठी आणि औद्योगिक भट्ट्यांत होतो. जहाजांमध्ये शक्तिनिर्मितीसाठी वापरण्यात येणाऱ्या एंजिनांत कमी श्यानतेची शेष इंधन तेले वापरतात. काही इंधन तेले कमी रेल्वे एंजिनांत वापरतात. तसेच वीजनिर्मितीसाठी व जहाजे आणि आगगाड्या चालविण्यासाठी वापरण्यात येणाऱ्या वायू टरबाइनांमध्येही ती वापरतात.

खनिज तेल कोक

खनिज तेलाच्या औष्णिक भंजनाच्या काही  प्रक्रियांत कोक हा उप-उत्पाद म्हणून मिळतो. तो उच्च प्रतीचा कार्बन म्हणून मौल्यवान असतो. त्याचा रंग फिकट काळा असून तो काहीसा तंतुमय व घन असतो. तो जाळला असता त्यापासून अगदी थोडी राख पडते. जेव्हा खनिज तेलाचे भंजन होते, तेव्हा गॅसोलिनाबरोबर उच्च तापमानास उकळणारी हायड्रोकार्बने तयार होतात. अवशिष्ट प्रक्रियांत उच्च तापमानास उकळणारी हायड्रोकार्बने द्रवरूपात बाजूला काढण्यात येतात आणि बिन-अवशिष्ट प्रक्रियांत संपूर्ण द्रवरूप भागाचे गॅसोलीन व कोक होईपर्यत भंजन क्रिया चालू ठेवण्यात येते.

उत्प्रेरकी भंजनात कोक उत्प्रेरकावर गोळा होतो व त्याच्यापासून तो संपूर्ण जाळण्याच्या व्यतिरिक्त इतर कुठल्याही उपायाने बाजूला करता येत नाही.म्हणून सावकाश कोक तयार होण्याच्या प्रक्रियेने खनिज तेलापासून मिळविलेले जड अवशिष्ट भागच उत्प्रेरकी भंजन करणाऱ्या संयंत्रात मूळ कच्चा भाग म्हणून वापरतात. सापेक्षत: अधिक जड ऊर्ध्वपातिते मिळविण्यासाठी अवशिष्ट भागांचे औष्णिक भंजन करतात. ह्या अधिक जड ऊर्ध्वपातितांचे जादा कोक न तयार करता उत्प्रेरकी भंजन करता येते व इतर मौल्यवान पदार्थ मिळविता येतात. या प्रक्रिया म्हणजे खनिज तेलापासून कोक मिळविण्याचा आणखी एक मार्ग होय.

गंधकाचा अंश कमी असलेला खनिज तेल कोक अ‍ॅल्युमिनियम, पोलाद आणि इतर उद्योगधंद्यात फार आवश्यक असतो. अशा कोकपासून कार्बनाची विद्युत् अग्रे बनवितात.कॅल्शियम कार्बाइड, अपघर्षक (खरवडून व घासून पदार्थाचा पृष्ठभाग गुळगुळीत करणारे पदार्थ) आणि कृत्रिम ग्रॅफाइट बनविण्यासाठी तो वापरतात. काही प्रमाणात घरगुती इंधन म्हणूनही त्याचा उपयोग होतो. खनिज तेल कोकपासून बनविलेले खनिज तेल ग्रॅफाइट अणुभट्ट्यांमध्ये मंदायक (न्यूट्रॉनांची गती मंद करण्यासाठी) म्हणून वापरतात.

लेखक : र.पां.आगस्ते ; दि.रा.गाडेकर ; चं.स.टोणगावकर ;अ.ना.ठाकूर ; र.वि.जोशी, ;ह.कृ.जोशी

स्त्रोत : मराठी विश्वकोश