पुनर्नवा

(घेटूळी, तांबडी वसू, खापरा; हिं. साट, ठिकरी; गु. राती साटोडी क. कोमेगिड; सं. पुनर्नवा,रक्त पुनर्नवा, शोथघ्नी; इ. स्प्रेडिंग हॉगवीड; लॅ. बुर्हातविया डिफ्यूजा, कुल-निक्टॅजिनेसी). कोठेही तणासारख्या व पसरून वाढणाया या बहुवर्षायू (अनेक वर्षे जगणार्याह ) ओषधीय [→ ओषधि] वनस्पतीचा प्रसार भारतात सर्वत्र असून हिच्या वंशातील एकूण सहा जाती भारतात आढळतात.

बलुचिस्तान, श्रीलंका, उष्ण व उपोष्ण कटिबंधीय आशिया, आफ्रिका व अमेरिका ह्या प्रदेशांतही तिचा प्रसार आहे.सुश्रुतसंहितेत (इ. स. तिसरे शतक) ह्या पुनर्नव्याचा उल्लेख शाकवर्गात केला आहे; त्यावरून त्या काळी ही वनस्पती भारतीयांस ज्ञात असून तिच्या गुणधर्मांची ओळख झाली होती असे दिसते. हिची मुळे मोठी, मधे फुगीर आणि दोन्ही टोकांस निमुळती (लुंठसम) असतात; खोड व फांद्या बारीक, चिवट, जांभळट (६-९सेंमी. लांब) असून ते जमिनीसरपट वाढतात व फांद्या टोकाशी वर वाढतात. पाने साधी, समोरासमोर व जोड्या असमान असतात; ती अर्धवर्तुळाकृती, वरून हिरवी आणि खालून पांढरट असतात. फुले लालसर, सच्छद व फार लहान असून ४-५ फुलांचे चवरीसारखे फुलोरे लांब दांड्यावर पानांच्या बगलेत किंवा फांद्याच्या टोकांस सप्टेंबर ते डिसेंबर या काळात येतात. परिदले जुळलेली असून त्यांचे नाळक्यासारखे मंडल तळाशी किंजपुटाला वेढून असते; केसरदले २-३, काहीशी बाहेर डोकावणारी, किंजपुट ऊर्ध्वस्थ, किंजल लांब, किंजल्क छत्राकृती व बीजक एकच असते [→ फुल]. शुष्कफळ एकबीजी, प्रपिंडयुक्त (ग्रंथीयुक्त) व परिदल-तळाने आच्छादलेले असून त्यावर पाच धारा असतात; इतर सामान्य लक्षणे ⇨ निक्टॅजिनेसी कुलात (पुनर्नवा कुलात) वर्णिल्याप्रमाणे असतात. पुनर्नव्याचे मूळ मूत्रल (लघवी साफ करणारे), सारक, कफोत्सारक (कफ पाडून टाकणारे), दीपक (भूक वाढविणारे) व जलसंचयी शोथ (सूज), दमा, रक्तक्षय, कावीळ, स्थानिक जलोदर, अंतर्दाह इत्यादींवर गुणकारी असून अधिक घेतल्यास ओकारी होते. मुळात पुनर्नव्हाइन हे क्रियाशील अल्कलॉइड ०.०४%असते. डोळ्याच्या काही रोगांत (फूल, खुपन्या  इ.) पुनर्नव्याची मुळी मधात उगाळून डोळ्यांत घालतात व पोटात देतात.

 

लेखक:जमदाडे, ज.वि.

स्त्रोत: मराठी विश्वकोश