भूछत्रे

भूछत्रे

(इं. मशरूम,टोडस्टूल; हिं. कुकुरमत्ता, धिंग्री, गुच्छी, खुंभी).ही पावसाळ्यात सर्वत्र आढळून येणारी हरितद्रव्यहीन व शवोपजीवी (प्राण्यांच्या विष्ठा, मृत प्राणी व मृत वनस्पती यांपासून प्रत्यक्षपणे पोषण द्रव्ये घेणाऱ्या) वनस्पती असून कुत्र्याची छत्री, अळंभे, अळिंब इ. नावांनीही ती मराठी भाषेत ओळखली जाते.भूछत्राच्या व्याख्येबद्दल वनस्पतिशास्त्रज्ञांत भिन्न मतप्रवाह आहेत. फार काटेकोर अर्थाने वनस्पतींच्या कवक विभागातीलबॅसिडिओमायसिटीज (गदाकवक) या वर्गातील अगॅरिकेलीझ गणातील अगॅरिकस कँपेस्ट्रिस (सॅलिओटा कँपेस्ट्रिस) जातीच्या शेतातील व कुरणातील सामान्य खाद्य कवकच भूछत्र या नावाने ओळखण्यात येते. व्यापक अर्थाने कवकांच्या वरच्या स्तरातील कोणत्याही खाद्य अथवा अखाद्य मांसल कवकाला ‘भूछत्र’ हे सर्वसामान्यपणे रूढ असलेले नाव आहे.

बहुसंख्य भूछत्रे बॅसिडिओमयसिटीज या वर्गात आढळून येतात. अँस्कोमायसिटीज (धानीकवक) या वर्गातील काही मांसल कवकांचाही भूछत्रात समावेश केला जातो. (उदा., ट्रफल, मोरेल).

प्रत्येक देशात अनेक प्रकारची भूछत्रे जंगली अवस्थेत वाढताना आढळून येतात. भारतातही अनेक खाद्य व अखाद्य भूछत्रे पावसाळ्यात निसर्गतः वाढताना दिसतात. काही भूछत्रांचे कवकजाल (कवकांच्या तंतुमय कोशिकांचे-पेशींचे-जाळे) वृक्षांच्या उपमुळांबरोबर सहजीवी अवस्थेत (परस्परांवर अवलंबित अशा एकत्रित अवस्थेत) वाढते.
पुष्कळशी भूछत्रे खाद्य आहेत; परंतु काही एवढी विषारी असतात की, ती खाण्यात आल्यास मृत्यू ओढवतो. जगात ह्या २,००० खाद्य भूछत्रांच्या जातींची नोंद झाली आहे;परंतु त्यांतील काही थोड्या जातींचीच घरगुती अथवा व्यापारी प्रमाणावर लागवड करण्यात येते.

 

स्त्रोत: मराठी विश्वकोश