अती तहान लागणे व पुष्कळ लघवी होणे (दिवसातून ५ लिटरपेक्षा जास्त) ही प्रमुख लक्षणे असलेल्या पोष ग्रंथीच्या पश्च भागातून स्त्रवणाऱ्या प्रतिमूत्रल (मूत्रोत्सर्जन प्रतिबंधक म्हणजे लघवीच्या प्रमाणात घट घडवून आणणाऱ्या) हॉर्मोनाच्या [⟶ हॉर्मोने] न्यूनतेमुळे उत्पन्न होणाऱ्या विकृतीला ‘बहुमूत्रमेह’ म्हणतात. पोष ग्रंथी कवटीत मेंदूच्या तळाशी असल्यामुळे तसेच हीच लक्षणे असलेली वृक्कजन्य (मूत्रपिंडजन्य) विकृती निराळी ओळखण्याकरिता या विकृतीला ‘मस्तिष्क बहुमूत्रमेह’ असेही म्हणतात. या विकृतीतील मूत्राचे वि. गु. नेहमीच्या १.०१५ ते १.०२० ऐवजी १.००१ ते १.००५ असते.
प्रतिमूत्रल हॉर्मोन (याला वाहिनी संकोचक किंवा व्हॅसोप्रेसीन या दुसऱ्या नावानेही ओळखतात) पोष ग्रंथीच्या पश्चखंडातील तंत्रिका कोशिकायुक्त (मज्जा पेशींनी युक्त) भागात साचवले जाते. वृक्कातील मूत्रनलिकांच्या [⟶ मूत्रोत्सर्जक तंत्र] शेवटच्या भागावर परिणाम करून हे हॉर्मोन त्यामधून जाणाऱ्या पाण्याचे पुन्हा अभिशोषण होण्याचे प्रमाण वाढवते. मूत्रनलिकांच्या दूरस्थ संवलित (गुंडाळल्यासारख्या) भागाच्या पारगम्यतेवर हॉर्मोनाच्या न्यूनतेमुळे परिणाम होऊन नेहमीपेक्षा जास्त पाणी मूत्राद्वारे बाहेर टाकले जाते. वृक्कजन्य बहुमूत्रमेहात या हॉर्मोनामध्ये दोष नसून मूत्रनलिकांच्या भागांची त्याला प्रतिसाद देण्याची क्षमताच उपजत किंवा उपार्जित कारणामुळे नाहीशी झालेली असते. प्रस्तुत नोंदीत मस्तिष्क बहुमूत्रमेह या विकृतीचीच माहिती दिली आहे.
बहुमूत्रतेस कारण असणाऱ्या इजा किंवा भूल यांमुळे बहुमूत्रतेबरोबरच बेशुद्धी आली असेल, तर रूग्णास पाणी मागणेही शक्य होत नाही व घातक परिस्थिती उद्भवते. अशी परिस्थिती बहुतकरून कवटीस मार लागला असता किंवा कवटीच्या अंतर्गत भागातील शस्त्रक्रिया करताना झालेल्या इजेमुळे उद्भवते. अशा वेळी मूत्राचे एकूण आकारमान, मूत्र व रक्त यांतील लवणांचे प्रमाण यांच्या मापनाचा काळजीपूर्वक तपशील ठेवून त्यावर मनन केले, तरच घातक निर्जलीभवन टाळता येते.
(१) मिठाचे द्रावण पिण्यास देणे : आठ तास अगोदर सर्व पेये वर्ज्य करणे व रोग्यास लघवी करण्यास सांगणे. त्यानंतर रोग्यास १% मिठाचे द्रावण १००० मिलि. प्यावयास देणे व पुढील दोन तास होणारी सर्व लघवी गोळा करणे. प्राकृतिक (सर्वसाधारण) अवस्थेत प्यालेल्या द्रावणापैकी फक्त २५% द्रावण मूत्ररूपाने उत्सर्जित होते व रोग असल्यास हे प्रमाण वाढल्याचे आढळते.
(२) मूत्रोत्सर्जन प्रतिबंधक हॉर्मोन परीक्षा (व्हॅसोप्रेसीन परीक्षा) : रोग्यास सायंकाळी सात वाजता तेलमिश्रित पिट्रेसीन टॅनेट ५ एकक मात्रा अंतःस्नायू अंतःक्षेपणाने (इंजेक्शनाने) देतात. दुसऱ्या दिवशी सकाळी १० वाजेपर्यंत होणाऱ्या सर्व मूत्राची परीक्षा करतात. प्राकृतिक अवस्थेत वि. गु. १.०२० पेक्षा जास्त वाढते. रोग असल्यास ते १.००१ ते १.००५ पेक्षा अधिक वाढत नाही. तर्षणमापकाने तर्षणता मोजतात [⟶ तर्षण]. निरोगी व्यक्तीत तर्षणता ८०० मिलिऑस्मोल असते, तर रोग्यात हे प्रमाण २०० मिलिऑस्मोलपेक्षा वर जात नाही.
(३) क्लोरोथायाझाइड परीक्षा : रोग्यास २ मिग्रॅ. क्लोरोथायाझाइड (नेफ्रिल) नावाचे औषध तोडांने दिल्यानंतर पुढील चोवीस तास लघवीचे नमुने तपासतात. प्राकृतिक अवस्थेत मूत्राचे आकारमान वाढते. रोग असल्यास मूत्राचे आकारमान घटल्याचे आढळते; परंतु वि. गु. आणि तर्षणता यांत कोणताही बदल आढळत नाही. वृक्कजन्य बहुमूत्रमेहात मूत्राचे आकारमान कमी होतेच; पण शिवाय वि. गु. वाढल्याचे आढळते.
विशेष उपचारात तेलमिश्रित व्हॅसोप्रेसीन टॅनेटाची अंतःस्नायू अंतःक्षेपणे, व्हॅसोप्रेसिनाची जलीय द्रावणे अंतःक्षेपणाने देणे, शुष्क पश्च पोष ग्रंथीचे चूर्ण तपकिरीसारखे हुंगावयास देणे इत्यादींचा समावेश होतो. गंभीर रोगात डेस-ॲमिनो डी-आर्जिनीन व्हॅसोप्रेसीन १० ते २० मायक्रोग्रॅम मात्रा नाकातील थेंबांच्या स्वरूपात देतात व त्याचा परिणाम १२ ते २४ तास टिकतो. अलीकडे क्लोरोथायाझाइड, क्लोरप्रोपामाइड, कार्बोमॉइलडायबेंझो-ॲझेपाइन (टेग्रेटॉल) व क्लोफायब्रेट यांसारखी औषधे गुणकारी ठरली आहेत.
कुलकर्णी, श्यामकांत; भालेराव, य. त्र्यं.
पटवर्धन, शुभदा अ.
दीक्षित, श्री. गं.
संदर्भ : 1. Datey, K. K.; Shah, S. J. Ed., A. P. I. Textbook of Medicine, 1979.
2. Scott, R. B. Ed., Price’s Textbook of the practice of Medicine, oxford. 1978.
स्त्रोत: मराठी विश्वकोश
अंतिम सुधारित : 7/9/2020
या विभागात अ जीवनसत्वाच्या कमतरतेमुळे म्हणजेच योग...
अतिसार म्हणजे वारंवार मलप्रवृत्ती होणे, मल पातळ हो...
तोंडामध्ये आकडे असलेल्या परजीवी कृमीला ‘अंकुशकृमी...
एक किंवा एकापेक्षा अधिक वेळा पातळ अगर पाण्यासारखी ...