(हिं. अक, मदार; गु.आकडो; क. एकमेले, अर्कगिड,यक्क; सं. अर्क; इं. जायंट मिल्कवीड;लॅ. कॅलॉट्रॉपिस जायगँशिया; कुल-ॲस्क्लेपीएडेसी). फुलझाडांपैकी [⟶ वनस्पती, आवृतबीज उपविभाग] सु. २-३ मी. उंचीचे हे वहुवर्षांयू (अनेक वर्षे जगणारे) झुडूप महाराष्ट्रात सर्वत्र, पडीक पण रूक्ष जागी वाढलेले आढळते. शिवाय भारतातील उष्ण ठिकाणी व श्रीलंका, मलाया, द. चीन, आफ्रिका इ. प्रदेशांत सापडते. रूईच्या कॅलॉट्रॉपिस या प्रजातीत सहा जाती असून भारतात त्यांपैकी फक्त तीन आढळतात. रूईची साल पिवळट पांढरी असून खोडावर साधी, समोरासमोर, जाड, १०−२०×९−१० सेंमी.,फार लहान देठाची, तळाशी खोडास काहीशी वेढून राहणारी,हृदयाकृती व लंबगोल पाने असतात. सर्वच भागांवर मऊ, पांढरी लव असते.
पानांच्या बगलेत चवरीसारखा फुलोरा [कुंठित चामरकल्प;⟶पुष्पबंध] फेब्रुवारी ते जुलैमध्ये येतो व त्यावर फिकट जांभळट किंवा पांढरी, बिनवासाची फुले येतात; पाकळ्या पसरट असतात; नंतर सु. ९−१० सेंमी. लांब पेटिका (पेटी सारखी) फळे येतात; त्यात पिंगट, ६×५ मिमी. चपटी, हलकी,शिखालू (नरम केसांचा झुबका असलेली), लंबगोल व विपुल बीजे असून ती फळ तडकल्यावर वाऱ्याने पसरविली जातात. फुलांची संरचना व वनस्पतीची इतर शारीरिक लक्षणे⇨ॲस्क्लेपीएडेसी अथवा रुई कुलात वर्णन केल्याप्रमाणे असतात. भारतीय वैदिक वाङ्मय व वेदोत्तर वाङमयादी संस्कृत ग्रंथांत‘अर्क’ या नावाने रुईचा उल्लेख बराच आला आहे. उदा., कौशिक सूत्र, महाभारत, कौटिलीय अर्थशास्त्र, सुश्रुतसंहिता इत्यादी.
प. व म. भारतातील रुईच्या प्रजातीतील ही दुसरी जाती (लॅ. कॅ. प्रोसीरा; इं. स्वॅलोवर्ट; सं. अलर्क; हिं. अकडा) असून रुईपेक्षा ते झुडूप लहान असते; त्याची खोडे सु. १·८−२·४० मी. उंच असतात. अनेक लक्षणांत या झुडपांचे रुईशी साम्य असते. याच्या कळ्या गोलसर (रुईमध्ये लंबगोल) असून याची फुले लालसर व त्यांवर जांभळे ठिपके असतात. ती सुगंधी असतात व त्यांच्या पाकळ्या उभट असतात. चीक, कापूस, धागे व औषधी गुणधर्म यांबाबत रुईच्या झुडपात व मांदारात फारसे फरक नाहीत. मांदार अनेकदा शेतजमिनीत तणाप्रमाणे वाढते; तथापि योग्य तणनाशकाने त्याचे नियंत्रण करता येते. या वनस्पतीला‘रुईमांदार’ असेही म्हणतात; पण मंदार आणि मांदार भिन्न आहेत. हिंदुधर्मशास्त्रात श्री हनुमानाची पूजा रुईच्या पानांनी करावी,असे सांगितले आहे.
पहा : पांगारा; पारिजातक.
संदर्भ : 1. C. S. I. R. The Wealth of India, Raw Materials, Vol. II, New Delhi, 1950.
२. काशीकर, चिं. ग. भारतीय वनस्पतींचा इतिहास,नागपूर १९७४.
३. पदे, शं. दा. वनौषधी गुणादर्श, मुंबई, १९७३.
लेखक - घन, सुशीला प.; परांडेकर, शं. आ.
स्रोत- मराठी विश्वकोश
अंतिम सुधारित : 10/7/2020
फुलझाडांच्या ह्या वंशाचा समावेश कंपॉझिटी कुलात केल...
याचे मूलस्थान भारताचा ईशान्य भाग आहे. चीन आणि जपान...
आर्कीयन म्हणजे प्राचीन किंवा आर्ष.
खसखस व अफूकरिता करतात.