टसर-रेशीम उत्पादनामध्ये नागपूर हब म्हणून विकसित होण्याची संधी

नागपूर विभागामध्ये भंडारा, गडचिरोली, चंद्रपूर व गोंदिया जिल्ह्यात टसर उत्पादनाची सुमारे तीनशे वर्षांची परंपरा आहे. देशात टसर उत्पादनामध्ये राज्याचा 10 क्रमांक लागतो. विभागात महिलांनी पाच कोटी रेशीम कोश उत्पादन घेतले आहे. या टसर कोश उत्पादनासोबतच धागा तयार करणे आणि कापडापर्यंतची प्रक्रिया निर्माण झाल्यास शेतीनंतर सर्वाधिक रोजगाराच्या संधी या क्षेत्रात उपलब्ध आहेत.

नागपूर विभागात असलेल्या वनसंपदेच्या आधारावर 10 कोटीपर्यंत रेशीम कोश उत्पादन घेणे शक्य होणार आहे. त्यासाठी भंडारा, आंधळगाव, किटाळी, खडसंगी आदी भागात सामुहिक टसर कोश प्रक्रिया केंद्र सुरु करण्याला चालना मिळणे आवश्यक आहे. केंद्रीय रेशीम बोर्ड तसेच राज्य हातमाग संचालनालयातर्फे प्रयत्न सुरु आहे. राज्यात विशेषत: नागपूर विभागात सरासरी तीनशे मेट्रीक टन टसर-रेशीम उत्पादन होत असून संपूर्ण देशात 29 हजार मेट्रीक टन उत्पादन होत असल्यामुळे नागपूर व अमरावती विभागात शेतीसोबतच रेशीम व टसर उत्पादनाला भरपूर संधी उपलब्ध आहेत. या उत्पादन प्रक्रियेसाठी मुद्रा बँकेचेही सहभाग लाभल्यामुळे विविध भागात मोठ्या प्रमाणात प्रक्रिया केंद्र सुरु होण्यात मदतच होत आहे.

रेशीम धाग्याला जगात सर्वाधिक मागणी आहे. या क्षेत्रात 28 हजार 500 कोटीच निर्यात होत असून 82 हजार 500 लाख या क्षेत्रावर काम करु शकत असल्यामुळे कृषीनंतर सर्वाधिक रोजगार देणारा हा व्यवसाय आहे. टसर-रेशीम कोषापासून धागा व त्यानंतर कापड निर्माण करणारा प्रक्रिया प्रकल्प मोहाडी, आंधळगाव, किटाळी येथे सुरु करुन सर्व सुविधा येथे उपलब्ध होणार आहे. टसरपासून मटक्यावर सूत काढण्याची पारंपरिक पद्धत आहे. केंद्रीय वस्त्रोद्योग मंत्रालयातर्फे या कोशापासून धागा तयार करणारे बुनियाद, रिलिंग मशीन विकसित केली असून ती प्रत्यक्ष विणकरांपर्यंत पोहोचविण्यासाठी महिला दिनाच्यानिमित्त विशेष उपक्रम राबविला आहे. 

भंडारा व गडचिरोली जिल्ह्यातील तीन महिलांना बुनियाद रिलिंग मशीन प्रायोगिक तत्वावर देण्यात आली आहे. या मशीनच्या सहाय्याने विणकरांना सहज व सुलभपणे रेशीम कोशातून धागा तयार करणे सुलभ होणार आहे. पारंपरिक पद्धतीने मटका व पायावर 14 दिवसात केवळ एक किलो रेशीम धागा तयार करता येत असल्यामुळे दैनंदिन मजुरी सुद्धा अत्यल्प मिळत होती. बुनियादी या नवीन मशीनमुळे आता दर दिवशी 200 ग्रामपेक्षा जास्त धागा तयार करणे सुलभ होत असल्यामुळे 250 रुपयांपेक्षा जास्त मजुरी मिळणार आहे.

केंद्रीय वस्त्रोद्योग मंत्री स्मृती इराणी यांच्या पुढाकाराने महिला विणकरांना हे यंत्र अत्यंत सवलतीच्या दरात उपलब्ध होत आहे. देशात 10 ठिकाणी एकाचवेळी बुनियाद रिलिंग मशीन प्रायोगिक तत्वावर वितरीत करण्यात आली आहे. या उपक्रमामुळे या प्रत्येक गावात विणकरांचे एक क्लस्टर तयार होणार आहे. टसर कोश अथवा रेशीम कोश विक्रीसाठी बाहेर न पाठवता त्यावर प्रक्रिया करुन कोसा सिल्क साड्यासह विविध उत्पादन घेण्याला प्रोत्साहन मिळणार आहे. रेशीम व टसर उत्पादनाला विकसित तंत्रज्ञानाची जोड देवून रोजगाराची विशेषत: महिलांसाठी प्रचंड क्षमता असलेल्या या उद्योगाला निश्चितच ‘अच्छे दिन’ येणार आहेत.

लेखक-अनिल गडेकर
जिल्हा माहिती अधिकारी, नागपूर.

स्त्रोत - महान्युज