प्रसूतीपश्चात मानसिक औदासिन्य

प्रसूतीपश्चात मानसिक औदासिन्य म्हणजे काय?

प्रसूतीपश्चात मानसिक औदासिन्य (पोस्टपार्टम डिप्रेशन) म्हणजे प्रसूतीनंतरचे सुरुवातीचे काही आठवडे किंवा महिने अतिशय उदास वाटणे किंवा संबंधीत मानसिक ताणतणावाची भावना वाटणे. प्रसूतीनंतरच्या ३ दिवसांमध्ये उदास किंवा असहाय्य वाटणे हे सामान्य आहे. स्त्रियांनी या भावनांविषयी जास्त चिंता करू नये कारण त्या साधारणपणे २ आठवड्यांमध्ये नाहीश्या होतात. प्रसूतीपश्चात मानसिक औदासिन्य हा अधिक गंभीर स्वरूपाचा मूडमधील बदल असतो. तो अनेक आठवडे किंवा महिने कायम रहातो आणि दैनंदिन कामकाजांमध्ये ढवळाढवळ करतो. १० ते १५% स्त्रिया याने ग्रासलेल्या असतात. अगदी क्वचित याचेच अधिक गंभीर स्वरूप – प्रसूतीपश्चात मानसिक आजार (पोस्टपार्टम सायकोसिस) आकार घेते.

• ज्या स्त्रियांमध्ये मानसिक तणाव निर्माण झालेला आहे त्यांच्यामध्ये प्रसूतीपश्चात मानसिक औदासिन्य निर्माण होण्याची शक्यता जास्त असते.
• स्त्रिया खूपच उदास होतात, रडतात, चिडचिड्या आणि मूडी होतात आणि दैनंदिन कामकाज तसेच बाळामधील त्यांचे स्वारस्य नष्ट होऊ शकते.
• समुपदेशन आणि तणावविरोधी औषधे यांचा एकत्रितपणे वापर केल्यास फायदा होऊ शकतो.

कारणे

प्रसूतीनंतर येणा-या उदासपणाची किंवा मानसिक तणावाची कारणे अद्याप अस्पष्ट आहेत मात्र खालील घटक याला कारणीभूत ठरू शकतात:

• प्रसूतीआधी किंवा त्यादरम्यान असणारा किंवा वाढलेला एखादा मानसिक आजार किंवा तणाव.
• मानसिक औदासिन्य असलेले अगदी जवळचे नातेवाईक (कौटुंबिक इतिहास)
• संप्रेरकांच्या पातळीमधे अचानक घट होणे (उदा. एस्ट्रोजेन, प्रोजेस्टेरॉन), बाळ होण्याचा आणि त्याची काळजी घेण्याचा ताण (उदा. प्रसूतीदरम्यानचे कठीण प्रसंग, अपुरी झोप, थकवा, स्वातंत्र्य नाहीसे होणे, एकटेपणा आणि असमर्थ असल्याची भावना)
• सामाजिक पाठबळाची कमतरता
• वैवाहिक अडचणी
• ताण निर्माण करणा-या इतर महत्त्वाच्या घटना उदा. आर्थिक समस्या किंवा नुकतेच झालेले बदल.

जर स्त्रियांना त्या गरोदर होण्यापूर्वी औदासिन्य आलेले असेल तर त्यांनी तसे डॉक्टर किंवा आयाला कळवावे. अशा गंभीर औदासिन्याचा परिणाम अनेकदा प्रसूतीपश्चात मानसिक औदासिन्यामधे होते. प्रसूतीदरम्यानचा तणाव सर्वसामान्य आहे आणि प्रसूतीपश्चात औदासिन्यास कारणीभूत ठरू शकणारा महत्त्वाचा घटक आहे.

लक्षणे

लक्षणांमध्ये सतत रडणे, मूड वारंवार बदलणे आणि चिडचिडे होणे तसेच खूपच उदासीन वाटणे यांचा समावेश होऊ शकतो. जरा कमी प्रमाणात आढळणार्या लक्षणांमध्ये प्रचंड थकवा, एकाग्र होण्यात बाधा, झोपेच्या समस्या, कामेच्छा आणि इतर गोष्टींमधील रस उडून जाणे, अस्वस्थता, भूक बदलणे आणि अपुरेपणाची किंवा निराशावादी भावना यांचा समावेश होऊ शकतो. काम करताना स्त्रियांना अडचणी येतात. त्यांचा बाळामधील रस नाहीसा होऊ शकतो.
प्रसूतीपश्चात सायकोसिसमध्ये औदासिन्याच्या जोडीलाच आत्महत्येचे किंवा हिंस्त्रक विचार, भास किंवा विचित्र वागणे दिसू शकते. बाळाचे वडीलदेखील औदासिन्यास बळी पडू शकतात आणि वैवाहिक ताण वाढू शकतो. उपचार न केल्यास प्रसूतीपश्चात औदासिन्य अनेक महिने किंवा वर्षे टिकू शकते आणि स्त्रियांचे त्यांच्या बाळाशी बंध जुळत नाहीत. परिणामी मुलाला नंतर भावनिक, सामाजिक समस्यांना सामोरे जावे लागू शकते. ३ किंवा ४ मधील एका स्त्रीला प्रसूतीपश्चात औदासिन्य आलेले असेल तर ते तिला पुन्हा येऊ शकते.

निदान

लवकर निदान आणि उपचार स्त्रिया आणि त्यांच्या बाळासाठी महत्त्वाचे आहे. प्रसूतीनंतर २ पेक्षा जास्त आठवडे औदासिन्य वाटत राहिल्यास किंवा नेहमीची कामे करण्यास त्रास होऊ लागल्यास किंवा मनात स्वतःला अथवा बाळाला इजा करण्याचे विचार येऊ लागल्यास स्त्रियांनी आपल्या डॉक्टरांना भेटावे. जर कुटुंबातील सदस्याला किंवा मित्रमैत्रिणींमध्ये अशी लक्षणे आढळून आल्यास त्यांनी याविषयी स्त्रीशी बोलावे आणि तिला त्याविषयी डॉक्टरशी बोलण्यास प्रोत्साहित करावे.
डॉक्टर औदासिन्य ओळखण्यास सांगू शकतात. या लक्षणांमागे थायरॉईडसारखा एखादा आजार आहे का हे ठरविण्यासाठी ते काही रक्तचाचण्यादेखील करू शकतात.

प्रसूतीनंतर औदासिन्य टाळणे

मूल झाल्यानंतर येणार्या उदासीन भावनांवर मात करण्यासाठी स्त्रिया खालील उपाय करू शकतात::

• शक्य तेवढी जास्त विश्रांती घेणे – उदा. बाळ झोपल्यानंतर एक डुलकी काढणे
• सर्वच गोष्टी करण्याचा प्रयत्न न करणे – उदा. नेहमी घर आरशासारखे लखलखीत ठेवणे आणि घरातील सर्वांसाठी जेवण बनविणे.
• कुटुंबातील सदस्य आणि मित्रांकडून मदत मागणे
• आपल्या भावनांविषयी एखाद्या व्यक्तीशी (पती किंवा जोडीदार, कुटुंबातील सदस्य किंवा मित्र) बोलणे
• दररोज आंघोळ करून स्वच्छ कपडे परिधान करणे
• घराबाहेर पडणे – उदा. एखादे काम करण्यासाठी, मित्रांना भेटण्यासाठी किंवा फेरफटका मारण्यासाठी
• आपला पती किंवा जोडीदार यांच्यासोबत एकांतात वेळ घालविणे
• सर्वसामान्य अनुभव आणि भावना जाणून घेण्यासाठी इतर आयांशी बोलणे
• औदासिन्य आलेल्या स्त्रियांच्या मदतीसाठी असणा-या गटामध्ये सहभागी होणे

उपचार

जर स्त्रीला उदास वाटले तर तिला कुटुंबीयांचे आणि मित्रपरिवाराचे पाठबळ मिळाले तरी पुरेसे असते. मात्र जर औदासिन्य असल्याचे निदान झाले तर व्यावसायिक मदतसुद्धा घेणे गरजेचे असते. साधारणतः समुपदेशन आणि औदासिन्यविरोधी औषधे सुचविली जातात. प्रसूतीपश्चात सायकोसिस असणा-या स्त्रियांना इस्पितळात दाखल करणे गरजेचे असू शकते, विशेषतः देखरेख असलेल्या विभागामध्ये जेथे त्यांच्यासोबत बाळाला ठेवता येऊ शकते. त्यांना औदासिन्यविरोधी औषधांसोबतच सायकोटिकविरोधी औषधांचीही गरज भासू शकते.
स्तनपान देणा-या स्त्रियांनी यातील कोणतीही औषधे घेण्यापूर्वी त्यांच्या डॉक्टरांना विचारून स्तनपान पुढे चालू ठेवता येईल का हे विचारावे. स्तनपान पुढे चालू ठेवण्याचे अनेक पर्याय उपलब्ध आहेत.